خاموشی‌های مرموز در ایران؛ آیا بحران برق فقط به تعویق افتاده؟
تابستان ۱۴۰۴ با خاموشی‌های گسترده همراه بود، اما اکنون در پاییز گزارش‌های کاهش قطعی برق منتشر شده‌اند. با این حال، این وضعیت بیشتر ناشی از کاهش مصرف فصلی است تا حل ساختاری معضلات برق. اگر اصلاحات جدی انجام نشود، خطر بازگشت خاموشی در فصول آینده جدی باقی خواهد ماند.
در سال‌های اخیر، مسئلهٔ خاموشی‌های برنامه‌ای برق به یکی از دغدغه‌های جدی مردم، صنایع و سیاست‌گذاران در ایران تبدیل شده است. تابستان‌های داغ، گسترش مصرف برق خانگی و صنعتی، کاهش تولید نیروگاه‌های آبی به دلیل خشکسالی و مشکلات زیرساختی، همگی باعث شده‌اند ناترازی برق (یعنی شکاف عرضه و تقاضا) به معضل همیشگی تبدیل شود. اکنون که تابستانِ گرم سپری شده و وارد پاییز شده‌ایم، در بسیاری نقاط گزارش می‌شود که خاموشی‌های برنامه‌ای کاهش یافته یا حتی متوقف شده‌اند. اما این وضعیت گذرا را نمی‌توان با «حل کامل» مسئله اشتباه گرفت. در این مقاله قصد دارم با مستندات و شواهد میدانی بررسی کنم وضعیت امروز چیست، چه عواملی باعث بهبود موقت شده‌اند، و چه موانع ساختاری هنوز پابرجاست.
وضعیت تابستان ۱۴۰۴ — فشار و خاموشی‌های گسترده
برای ارزیابی اینکه «آیا مشکل حل شده؟»، ابتدا باید بررسی کنیم تابستان امسال چه گذشت و چه فشاری بر شبکه وارد شد:
- طبق گزارش‌های تحلیلی، خاموشی‌ها در تابستان ۱۴۰۴ زودتر از موعد آغاز شدند و حتی به اعتراض نمایندگان مجلس انجامید.
- رسانه‌ها گزارش داده‌اند که در برخی مناطق، خاموشی‌ها به حدود ۴ ساعت در روز رسیده است.
- این خاموشی‌ها باعث اختلال در فعالیت‌های صنعتی شده و موجب توقف خطوط تولید و ضرر مالی برای بنگاه‌ها گردید.
- گزارش‌ها نشان می‌دهند که در بسیاری موارد، مراکز توسعه یا شهرهای کوچک‌تر نسبت به شهرهای بزرگ‌تر، سهم بیشتری از خاموشی‌ها داشتند که مورد اعتراض قرار گرفت.
- یکی از دلایل مهم فشار بر شبکه، کاهش تولید نیروگاه‌های آبی به علت خشکسالی و کاهش ذخایر آبی سدهاست.
- علاوه بر این، گزارش‌ها نشان داده‌اند که ناترازی برق — یعنی تفاوت بین ظرفیت قابل اتکا و تقاضای واقعی در اوج مصرف — در سال ۱۴۰۴ عدد بزرگی بوده است. در برخی منابع آمده است که ناترازی برق ممکن است در سال ۱۴۰۴ به بیش از ۲۰٬۰۰۰ مگاوات برسد.
- در بخش صنعت، دولت برای کاهش خسارات ناشی از خاموشی‌ها یک بسته حمایتی ۴ بندی تنظیم کرده است که بخشی از آن مربوط به جبران خسارات صنایع ناشی از قطعی برق است.
پس می‌بینیم تابستانِ امسال، وضعیت بحرانی بود، فشار بسیار بالا بر شبکه وارد شد، و خاموشی‌های فراگیر روی زندگی مردم و فعالیت اقتصادی تأثیر جدی گذاشت.
تأثیر پایداری برق بر حمل‌ونقل برقی
با گسترش استفاده از خودروهای برقی در جهان، اهمیت تأمین برق پایدار بیش از پیش احساس می‌شود. در ایران نیز هرچند هنوز به‌صورت گسترده از تاکسی‌های برقی استفاده نمی‌شود، اما برنامه‌هایی برای ورود این نوع ناوگان به حمل‌ونقل شهری و حتی بین‌شهری در حال بررسی است. طبیعی است که اگر زیرساخت برق کشور دچار نوسان یا قطعی شود، توسعه چنین طرح‌هایی با مشکل مواجه خواهد شد.
در آینده‌ای نه‌چندان دور، بسیاری از سرویس‌های حمل ونقل از جمله خدمات تاکسی برون شهری ممکن است به سمت استفاده از خودروهای هیبریدی یا تمام‌برقی حرکت کنند. بنابراین، ثبات شبکه برق کشور نه فقط برای صنایع و خانوارها، بلکه برای سیستم حمل‌ونقل مدرن و خدمات بین شهری نیز اهمیتی حیاتی دارد.
وضعیت پاییز ۱۴۰۴ — کاهش خاموشی‌ها یا توقف موقت؟
حال که فصل گرما گذشته و وارد پاییز شده‌ایم، آیا وضعیت بهتری برقرار شده است؟
- گزارش‌هایی منتشر شده که قطع برق برنامه‌ای از اوایل پاییز ۱۴۰۴ کاهش یافته یا متوقف شده است (بسته به منطقه).
- معاون وزیر نیرو در یکی از مصاحبه‌ها اعلام کرده است که «به نظر می‌رسد که تا یک ماه آینده خاموشی بخش خانگی متوقف شود» — هرچند او تأکید کرده است که وابسته به دما و میزان مصرف است.
- اما در مقابل، برخی رسانه‌ها هشدار داده‌اند که زمستان پیش‌رو ممکن است با خاموشی همراه باشد و شهروندان باید آماده باشند. رئیس کمیسیون انرژی مجلس در مصاحبه‌ای گفته است: «زمستان امسال حداقل خاموشی‌ها را خواهیم داشت، اما مردم بهتر است برای قطعی برق آماده باشند.»
- این گمان مطرح شده است که کاهش خاموشی‌ها اکنون بیشتر ناشی از کاهش مصرف ناشی از هواخنک شدن و کمتر بودن فشار بر شبکه است تا رفع ریشه‌ای معضل.
بنابراین، با آنکه خاموشی‌ها در پاییز کاهش یافته‌اند یا گزارش شده‌اند که متوقف شده‌اند، اما این به معنای حل کامل نیست. وضعیت فعلی بیشتر از نوعی «تنفس موقت» است تا برطرف شدن ساختاری معضل.
تحلیل ساختاری — چرا مسئله همچنان پابرجاست؟
۱. کمبود سرمایه‌گذاری و فرسودگی زیرساخت‌ها
- بسیاری از نیروگاه‌ها و تجهیزات انتقال و توزیع برق در ایران دارای سن بالا هستند و نیاز به تعمیرات اساسی یا تعویض دارند.
- به علت تحریم‌ها و محدودیت‌های مالی، تأمین قطعات نو و ارتقاء فناوری در برخی موارد دشوار است.
- در پژوهشی اخیراً منتشر شده، تأکید شده است که عدم تناسب رشد تقاضا با توسعه ظرفیت تولید، به معضل تراز منفی در پیک مصرف تبدیل شده است.
۲. وابستگی شدید به سوخت فسیلی
- سهم عمده تولید برق در ایران بر نیروگاه‌های سوخت‌محور است (گاز یا گازوئیل) و وابستگی به تأمین سوخت پایدار وجود دارد. این وابستگی باعث می‌شود اگر تأمین سوخت به مشکل بخورد، زنجیره تولید برق آسیب‌پذیر شود.
- در زمستان یا زمان‌های سرد، رقابت برداشت گاز برای گرمایش و برق‌سازی ممکن است باعث تنگنا شود.
۳. افت تولید برق آبی
- خشکسالی ممتد و کاهش ورودی به مخازن سدها باعث کاهش ظرفیت قابل اتکا نیروگاه‌های آبی شده است. برخی گزارش‌ها می‌گویند تولید برق آبی به یک‌سوم کاهش یافته اس.
- این کاهش باعث می‌شود بخش‌هایی از بار تولید برق که قبلاً بر عهدهٔ بخش آبی بود، به نیروگاه‌های سوخت‌محور منتقل شود و فشار بر سوخت و شبکه بیشتر شود.
۴. مدیریت مصرف و سیاست‌های تعرفه
- یکی از ابزارهای مدیریت الزام‌آور برای کاهش فشار شبکه، سیاست تعرفه‌گذاری پلکانی برق برای مصرف‌کنندگان است؛ دولت برخی وعده‌ها برای استفاده از این ابزار داده بود.
- اما اعمال کامل و مؤثر این سیاست‌ها در همه مناطق و جلوگیری از مصرف غیرمجاز (مثل استخراج رمزارز غیرقانونی) هنوز چالش است.
چشم‌انداز زمستان و سال آینده
همان‌طور که گفته شد، یکی از ریسک‌ها تأمین سوخت برای نیروگاه‌ها در فصل سرد است؛ اگر گاز کافی تأمین نشود، تولید برق ممکن است کاهش یابد و خاموشی دوباره در برخی روزها رخ دهد.
کاهش مصرف در پاییز به‌دلیل هوا معتدل است، اما در زمستان مصرف گرمایشی (برای موتورخانه‌ها، سیستم‌های گرمایشی برق‌محور یا هیبریدی) ممکن است فشار جدیدی بر شبکه وارد کند.
اگر پروژه‌های جدید تولید برق (به خصوص تجدیدپذیر و ذخیره‌سازی) با سرعت کافی اجرا نشوند، شکاف عرضه و تقاضا در مقاطع حساس باقی خواهد ماند.
سخنانی حاکی از آن است که کمیسیون انرژی مجلس در جلسات خود بر تأمین سوخت و مدیریت مشترک بین وزارت نیرو و نفت تأکید کرده است تا کمبود در زمستان را مدیریت کنند.
برخی گزارش‌ها هشدار داده‌اند که در زمستان نیز امکان قطعی برق وجود دارد، حتی اگر تلاش شود آن را به حداقل برسانند.
با توجه به اینها، محتمل است که در زمستان ۱۴۰۴ و بهار ۱۴۰۵، در برخی مناطق یا دوره‌های خاص (روزهای خیلی سرد یا اوج مصرف گرمایشی) شاهد قطعی محدود برق باشیم.
