باطله‌های ارزشمند
کامیار فکور خبرنگار
کاغذهای چاپ و تحریر در زندگی روزمره ما حضور جدی دارد؛ در دفترهای مدرسه، کتاب‌های دانشگاهی، روزنامه‌ها و بسته‌بندی‌های کالا. با این حال تولید این نوع کاغذها در ایران با محدودیت‌های جدی روبه‌رو است. پوشش جنگلی اندک، منابع‌طبیعی محدود و کیفیت پایین درختان پهن‌برگ، راه تولید این محصول را سد کرده و آن را به‌دنبال راه‌های جایگزین و پایدار برای تامین نیازها برده است. در چنین شرایطی است که پسماندهای کاغذی و امکان‌ّهای بازیافت آن، ضرورت بیشتری پیدا می‌کند.
در ایران، بخش بزرگی از پسماند شهری و صنعتی را فرآورده‌های کاغذی تشکیل می‌دهد. دفترچه‌های مصرف‌شده، روزنامه‌ها، بسته‌بندی‌های کارتن و سایر انواع کاغذ، منابعی هستند که اگر به‌درستی جمع‌آوری و بازیافت شوند، هم فشار بر منابع طبیعی کاهش می‌یابد و هم وابستگی کشور به واردات الیاف و چوب کمتر می‌شود. با این حال ورود همه انواع کاغذ به فرآیند بازیافت بدون تفکیک، کیفیت محصول نهایی را کاهش داده و منابع را هدر می‌دهد. مرحله ابتدایی بازیافت یعنی دسته‌بندی کاغذها، نیازمند فرهنگ‌سازی و مشارکت جمعی است؛ مرحله‌ای که اگر درست انجام شود، تمامی مراحل بعدی به شکل موثر پیش می‌رود.
مقایسه هزینه‌های جمع‌آوری و انتقال کاغذهای باطله با هزینه‌های قطع درختان و تولید کاغذ نو، نشان می‌دهد که بازیافت راهکاری ارزان و پایدار است. فرآیند رنگبری کاغذباطله بسیار ارزان‌تر از تولید کاغذ نو از چوب تازه است و تنها ۲۵درصد بازیافت کاغذ می‌تواند از قطع یک میلیون و ۷۰۰هزار درخت جلوگیری کرده و حدود ۱۰۰هزار تن کاغذ بازیافتی تولید کند.
محدودیت منابع اولیه، تکنولوژی ناکافی و تعداد کم کارخانه‌ها باعث شده است تامین کاغذ چاپ و تحریر به معضلی بزرگ تبدیل شود. کیفیت پایین الیاف درختان پهن‌برگ ایران، یکی دیگر از چالش‌ها است. برخلاف کشورهای اسکاندیناوی و شمال امریکا که از درختان سوزنی‌برگ با کیفیت بالا بهره می‌برند، جنگل‌های ایران عمدتا از گونه‌های پهن‌برگ مانند بلوط، راش و توسکا تشکیل شده‌اند. الیاف حاصل از این درختان، برای تولید کاغذ چاپ و تحریر مناسب نیست.
نکته کلیدی در بازیافت، جداسازی کاغذها در مرحله ابتدایی است. روزنامه، دفترچه یادداشت و کارتن هر یک ویژگی‌های متفاوتی دارند و فرآیند تولید کاغذ جدید از آنها متفاوت است. آموزش و اطلاع‌رسانی در مدارس، رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند نقش مهمی در ارتقای کیفیت بازیافت و استفاده بهینه از الیاف سلولزی ایفا کند. جداسازی صحیح، چرخه بازیافت را به‌جریان می‌اندازد و هر برگ کاغذ باطله را به یک فرصت برای تولید دوباره تبدیل می‌کند.
کاغذ کالایی استراتژیک است. مصرف کاغذ، شاخصی از توسعه فرهنگی، آموزش و بهداشت جامعه است. گرچه صنعت کاغذ ایران در زمینه تولید بسته‌بندی، توانسته است نیاز داخلی و حتی بازارهای صادراتی را تامین کند، تامین کاغذ چاپ و تحریر هنوز یک چالش جدی است. راهکارهای موثر شامل تقویت بازیافت، آموزش عمومی، بهبود فرآیند جداسازی و واردات مواد اولیه باکیفیت است. این اقدامات، هم از منابع طبیعی حفاظت می‌کند و هم عدالت اجتماعی و دسترسی برابر به آموزش و فرهنگ را تقویت می‌کند.
در شرایطی که منابع طبیعی محدود و فشار بر جنگل‌ها روزافزون است، بهره‌برداری بی‌رویه از درختان، تهدیدی برای اکوسیستم‌ها به‌شمار می‌آید و نابرابری‌های اجتماعی را نیز تشدید می‌کند؛ چراکه افزایش هزینه‌های تولید کاغذ نو، بار اقتصادی آن را بر مصرف‌کنندگان تحمیل می‌کند. بازیافت کاغذ، به‌ویژه با تفکیک صحیح از مبدأ، می‌تواند هم فشار بر منابع طبیعی را کاهش داده و هم هزینه تولید را کاهش دهد و به عدالت دسترسی به محصولات فرهنگی و آموزشی کمک کند.
در این چارچوب، اهمیت آموزش عمومی و فرهنگ‌سازی غیرقابل‌انکار است. مشارکت دانش‌آموزان، کارکنان ادارات و عموم شهروندان در تفکیک پسماند، نه‌تنها کیفیت بازیافت را ارتقا می‌دهد، بلکه حساسیت اجتماعی نسبت به استفاده بهینه از منابع و مسئولیت جمعی نسبت به محیط‌زیست را افزایش می‌دهد.
همچنین، ارتقای فناوری و نوسازی کارخانه‌های بازیافت، بدون توجه به فرهنگ‌سازی و مشارکت عمومی، نمی‌تواند به کیفیت مطلوب و بهره‌وری بلندمدت منجر شود. فرآیند مکانیکی و قدیمی فعلی، حتی با مدیریت مناسب، محدودیت‌های قابلتوجهی در تولید محصولات با استانداردهای بین‌المللی دارد. ترکیب فناوری نوین با تفکیک موثر پسماند، می‌تواند چرخه تولید کاغذ را به شکلی پایدار، اقتصادی و عادلانه شکل دهد.
بازیافت کاغذ در ایران باید بهعنوان تلفیقی از فناوری، آموزش عمومی، سیاست‌گذاری اقتصادی و حفاظت محیط‌زیست دیده شود. چنین رویکردی منابع طبیعی را حفظ می‌کند، عدالت فرهنگی و آموزشی را تقویت کرده و مسیر توسعه صنعت کاغذ را هموار سازد.
