عوامل تاثیرگذار بر رشد اقتصادی
امین دلیری-کارشناس و مدرس حوزه اقتصاد
یک عامل مهم و تاثیرگذار در رشد اقتصادی، تمرکز یا انباشت سرمایه است. جریان تمرکز و تشکیل سرمایه متوالی زنجیره ای مانند وجود پس انداز واقعی و افزایش آن، وجود مؤسسات اعتباری و مالی برای تشویق و تهییج پس اندازها و هدایت این منابع در فعالیت های اقتصادی مطلوب و استفاده از پس اندازها برای سرمایه گذاری در تولید کالاهای سرمایه ای باید برنامه ریزی شده انجام شود.در کشورهای در حال توسعه میل نهایی به پس انداز بسیار ناچیز است. پایین بودن درآمد و میل به مصرف بالا نسبت به درآمدها و به لحاظ توزیع نابرابر درآمدها، از عواملی هستند که پس اندازهای اختیاری را در این کشورها، کاهش داده است. به طورکلی، پس اندازهای داوطلبانه در کشورهای در حال توسعه به ندرت انجام می شود و تمرکز سرمایه از این طریق بسیارناچیز است. از این رو اقتصاددانان توسعه، افزایش پس اندازها را از طریق اعمال قدرت یا جبری توصیه می کنند.پس اندازهای جبری از طریق کاهش مصرف محقق و سبب افزایش مقدار تمرکز سرمایه می شود. روش های متعددی مانند مالیات بندی، سیاست های کسری مالی یا بودجه ای، وام گیری، خریدوفروش اوراق قرضه دولتی و سایر روش های عرضه اوراق مالی برای افزایش پس اندازهای جبری وجود دارد که می تواند سبب پس اندازهای اجباری در جامعه شود.نورکس، راه دیگری را پیشنهاد می کند و آن گسیل نیروهای بیکار پنهان در مناطق روستایی برای بکارگیری در فعالیت های ساختمانی در مناطق شهری است و افزایش درآمد این قشر را یک وسیله تمرکز سرمایه پر اهمیت در کشورهای در حال توسعه می داند. البته علاوه بر منابع داخلی، منابع خارجی می تواند جریان انباشت سرمایه را تشدید کند.
سرمایه گذاری هم بر طرف عرضه و هم در طرف درآمد تاثیر می گذارد. سرمایه گذاری با افزایش ظرفیت های تولید، موجب افزایش عرضه کل می شود و با افزایش درآمد اقشار مختلف جامعه، بر تقاضای کل تأثیر می گذارد.تمرکز سرمایه یک عامل کلیدی در روند رشد سرمایه است. همان طور که اشاره شد از یکسو تمرکز سرمایه برتقاضا اثر می گذارد و از سوی دیگر، تولید آتی را به دنبال دارد؛ یعنی روی عرضه هم اثر می گذارد.سرمایه گذاری در کالاهای سرمایه ای، نه تنها موجب افزایش تولید می شود، بلکه امکان اشتغال را افزایش می دهد. از سوی دیگر، بدون تمرکز سرمایه کافی کارآیی، امکان توسعه تکنولوژیکی نیز وجود نخواهد داشت. به عبارت دیگر، تمرکز سرمایه، جریان در اختیارگیری ماشین آلات وسایل تولید جهت بازدهی نیروی کار را شتاب و بکارگیری تکنولوژی تمرکز سرمایه، کارآیی تولید و نیروی کار را افزایش می دهد. به عقیده لوئیس، نرخ سرمایه گذاری در کشورهای در حال توسعه باید دست کم بین ۱۲ تا 15 درصد باشد. در این صورت، این نرخ ضمن جبران استهلاک ماشین آلات و پوشش افزایش نرخ جمعیت، موجب افزایش ظرفیت های تولیدی و اشتغال خواهد شد.
کوزنتس می گوید: در طول دوران رشد اقتصادی نوین، سرمایه ناخالص تشکیل شده در کشورهای توسعه یافته بین ۱۱ تا ۲۰ درصد و حتی بیشتر بود. سرمایه خالص بین ۶ تات ۱۴ درصد بود؛ بنابراین شاخص سرمایه اضافی نسبت به تولید در جریان رشد اقتصادی نوین، نقش مهمی ایفا کرده است.سازمان تولید که یکی دیگر از عوامل اقتصادی تاثیرگذار در رشد اقتصادی است، در ساماندهی تولید نقش مهمی دارد. سازمان تولید به معنی حداکثر استفاده از عوامل تولید در فعالیت های اقتصادی است. عوامل تولید یعنی کار و سرمایه به وسیله سازمان تولید، موجب افزایش بازدهی تولید می شود.پیشرفت های تکنولوژیکی هم نقش مهمی در رشد اقتصادی ایفا می کند. تغییرات تکنولوتژیکی ارتباط تنگاتنگی با تحول روش های تولید دارد و نشأت گرفته از روش های نوین در تولید است؛ بنابراین شرکت های دانش بنیان که بردانش فناورانه شکل می گیرند، می توانند نقش مهمی در رشد تکنولوژیکی داشته باشند.کوزنتس و شومپیتر در مطالعات خود معتقدند، رشد تکنولوژیکی به عواملی مانند کشفیات علمی، افزایش دانش های فنی، اختراع، نوآوری و بهبود در یک اختراع، بستگی داشته و خود به خود با بهبود نسبی همراه است.کوزنتس معتقد است کشورهای درحال توسعه باید تکنولوژی مدرن را وارد کنند تا بتوانند به ظرفیت های بهره وری خود در کوتاه مدت شتاب دهند. چون نمی توانند صبر کنند تا تکنیک های لازم را برای افزایش تولید را خود ابداع کنند.نکته قابل ذکر که تمام تکنولوژی های مدرن لزوم سرمایه بر نیست. در کنار تکنولوژی های سرمایه بر، تکنولوژی های هزینه اندوز، سرمایه اندوز، کاربر و فرآیند بهره بری نیز وجود دارد که کشورهای در حال توسعه می توانند با هزینه کمتر از آنها استفاده کنند.
تقسیم کار و مقیاس تولید، یکی دیگر از عوامل اقتصادی تاثیرگذار در رشد اقتصادی است. اصولا تخصیص و تقسیم کارسبب افزایش نیروی کار می شود و این مسئله سبب تولید در مقیاس زیاد شده و به توسعه صنعتی کشور کمک می کند. تقسیم کار بستگی به ابعاد، اندازه و شرایط بازار و پیشرفت اقتصادی دارد.پیشرفت اقتصادی خود بستگی به توسعه تقاضا، سطح عمومی تولید، تسهیلات زیربنایی مانند حمل ونقل و... دارد. یکی از عوامل رشد نوین اقتصادی، توسعه وسایل حمل ونقل و ارتباطات، تغییرات تکنولوژیکی در بکارگیری راه آهن، وسایل سنگین حمل بار، اتوبوس، هواپیما و... است که سبب کاهش هزینه های تولید و سهولت به بازار مصرف کالا می شود.سازمان تولید باید برای گسترش بازار فروش داخلی و خارجی طوری عمل کند که باعث گسترش این بازارها شود تا در سطوح بالاتری بتوان به تخصیص و تقسیم کار دست یافت که آن نیز باید از طریق توسعه صنعتی و کشاورزی و با سیاست تجاری کردن تولیدات داخلی باشد.