لیتیوم؛ میانبر پیشرفت و توسعه
در روزهای اخیر خبر کشف منابع عظیم لیتیوم در همدان، نقل محافل معدنی شد و خوراک موردعلاقه رسانه‌های داخلی و خارجی.
براساس نخستین اخبار منتشرشده، حجم ذخیره این معدن ۸ . ۵ میلیون تن برآورد شده است.البته کمی بعد، این خبر به این ترتیب اصلاح شد که عدد اعلام شده حجم کل کانسنگ لیتیوم پیش از جداسازی لیتیوم است. بنابراین، نمی توان ایران را بعد از افغانستان، دومین کشور صاحب لیتیوم دنیا نامید، اما به هرحال معدن لیتیوم کشف شده، ذخیره قابل توجهی است که معادلات جهانی را در این زمینه تغییر می دهد.لیتیوم، عنصر سوم جدول تناوبی، جزو فلزاتی است که قلیایی نامیده شده اند. کلمه «لیتیوم» به معنی سنگ در زبان یونانی است و در جدول تناوبی با Li شناخته می شود.
لیتیوم علاوه بر کاربرد در صنایع هوایی، مصارف پزشکی، ساخت شیشه و سرامیک به دلیل سبکی و قدرت انتقال جریان الکتریکی، در آلیاژهای انتقال حرارت، باتری های تلفن های همراه، رایانه های دستی، خودروهای برقی و... به کار می رود.تقاضای جهانی برای لیتیوم در دنیا در سال گذشته به حدی بالا بود که نرخ کربنات لیتیوم در بازار چین از ۷ هزار دلار در ماه ژانویه ۲۰۲۲ به بیش از ۲۶ هزار دلار در ماه نوامبر ۲۰۲۲ افزایش یافت. همین امر موجب شده ماده لیتیوم در بازارهای جهانی بیش از پیش اهمیت پیدا کند.در گفت وگوی امروز صمت با علی سلگی، استاد دانشگاه و فعال حوزه معدن، از وی درباره اهمیت این کشف و حواشی پیرامون آن پرسیدیم.
اهمیت لیتیوم و اکتشاف آن در دنیای امروز چقدر است؟
اهمیت اکتشاف لیتیوم در دنیای امروز بسیار زیاد است، به دلیل اینکه این عنصر جزو عناصر استراتژیک در معادلات تکنولوژیک آینده است.باتری های لیتیومی و فناوری ماشین های برقی، ترندی است که آینده ماشین را در دنیا خلق می کند و از این رو بسیار تامین الزامات آن حائزاهمیت است. در حال حاضر ماشین های هیبریدی یا تسلا که با نیروی برق کار می کنند، از باتری های لیتیومی استفاده می کنند. به همین ترتیب، انتظار می رود رفته رفته استفاده از انرژی برق در تمام خودروها جایگزین بنزین شود و این تحول در ساخت سایر زیرساخت های صنعتی هم اتفاق بیفتد. بنابراین، پیش بینی می شود استفاده از لیتیوم فراگیرتر و تقاضا برای این عنصر در ۲۰ سال آینده به اوج برسد.باتوجه به اینکه تا امروز ذخایر اندکی از این عنصر در دنیا شناخته شده است، تقاضای بالا، رقابت تنگاتنگی برای دستیابی به آن را ایجاد کرده که موجب اهمیت راهبردی این عنصر شده است. به طورکلی امروزه هر کشوری که توانایی دستیابی به لیتیوم را داشته باشد، می تواند مزیت اقتصادی و راهبردی نسبت به سایر رقبا پیدا کند و جایگاه مطمئن تری در آینده این بازار به دست بیاورد.
چرا کشف این ماده اینقدر موردتوجه رسانه های داخلی و خارجی قرار گرفته است و علت اظهارنظرهای پی در پی و گاه ضد و نقیض درباره آن چیست؟
یکی از بزرگ ترین ذخایر لیتیوم جهان یا بهتر است بگوییم بزرگ ترین ذخیره جهان در افغانستان وجود دارد، اما باتوجه به اینکه این کشور از نظر امنیتی و زیرساخت های توسعه شرایط استفاده و بهره برداری از آن را ندارد، کشف این ذخیره در ایران، کشور ما را در کانون توجه رسانه ها قرار داده است.باتوجه به سیاست های کلانی که کشور ما از نظر تکنولوژیک تعقیب می کند و تلاش فراوان برای یافتن جایگاه خود به عنوان یک کشور صنعتی، خبر کشف لیتیوم بسیار مسرت بخش است و دسترسی به آن نقش مهمی در کنترل تکنولوژی آینده ایفا خواهد کرد. به طبع برخورداری از لیتیوم در کنار سایر ذخایر استراتژیک مثل نفت، گاز، مس و عناصر دیگر، ایران را در جایگاه کشوری حائزاهمیت قرار می دهد. از سوی دیگر، باتوجه به اینکه برای لیتیوم کاربردهای نظامی هم متصور است و ایران در این حوزه توانمندی های بالفعلی در دنیا به نمایش گذاشته است، اهمیت کشف لیتیوم برای کشور ما دوچندان می شود. حساسیت این مسئله از آن رو بیشتر است که کشورهای غربی نسبت به جایگاه ایران همواره احساس نگرانی داشته و با اعمال تحریم هایی بسیار پیچیده و سخت سعی کرده اند، ایران را از حرکت در مسیر توسعه و پیشرفت بازدارند که البته در این زمینه نتوانسته اند توفیق چندانی به دست بیاورند.بنابراین جلب توجه گسترده دنیا به کشف ذخیره لیتیوم قابل درک است و باید گفت این کشف به همین اندازه ای که به آن پرداخته شده، حائزاهمیت است.
بالاخره میزان ذخیره کشف شده چقدر است و چرا میزان آن در اظهارات مختلف متفاوت عنوان می شود؟
میزان ذخیره کشف شده، عیار و اینکه چقدر از این ذخیره قابل استحصال است، 3فاکتور مهمی هستند که باید به آن توجه شود و با نظر به آنها اقتصادی بودن یا نبودن یک کانسار تعریف می شود. آنچه در رسانه ها منتشر شد و در اخباری که از قول مقامات معدنی استان و مسئولان وزارت صمت به گوش رسید، این ذخیره از نظر حجمی، بعد از کشف لیتیوم افغانستان، دومین ذخیره کشف شده در دنیا است، اما اینکه چرا در صحبت های مختلف، اعداد مختلفی برای حجم آن بیان می شود، به این دلیل است که بعد از رسانه ای شدن موضوع بسیاری از متخصصان و صاحب نظران، نسبت به آن واکنش نشان دادند و اظهاراتی گوناگون و گاهی منفی منتشر شد. با این پیش فرض که غیرممکن است، چنین ذخیره ای در ایران وجود داشته باشد، تا اینکه موضوع به تایید مقامات رسمی در استان و وزارتخانه رسید.از آنجایی که لیتیوم از نظر استراتژیک اهمیت بسیار بالایی دارد، به عقیده من، اعداد و ارقام آن ذخایر کشف شده باید محرمانه تلقی شود. بنابراین، شاید همان نخستین اظهارنظرها درباره کشف جدید به واقعیت نزدیک تر باشد و حجم دقیق تری از این ذخیره را بیان کند. چون اظهارنظرهای بعدی به طورطبیعی تحت تاثیر محرمانگی و اهمیت خبر قرار گرفته است.اما باز تاکید می کنم که برای اظهارنظر دقیق درباره این کانسار باید به این 3 نکته مهم توجه داشت که تناژ و عیار چقدر است و چه اندازه از این عیار و تناژ قابل استحصال است. علاوه بر این، باید مشخص شود که از چه فناوری هایی باید استفاده کرد تا بتوان حداکثر میزان این ذخیره را استحصال کرد. این مسائل پرسش های مهمی هستند که باید به آنها پاسخ داده شود تا اهمیت استراتژیک این کشف بیشتر روشن شود.
این ذخیره چه فرصت ها و چالش هایی برای کشور ما ایجاد می کند؟
این ذخیره می تواند ما را در صدر کشورهای تولیدکننده لیتیوم قرار دهد و به این ترتیب، جهان، به ویژه کشورهای پیشرفته و صاحب فناوری که از عنصر لیتیوم در فناوری های پیشرفته استفاده می کنند، به ما وابسته شوند. از این طریق، می توانیم امتیازات زیادی از کشورهای هدف بگیریم. مهم تر اینکه با داشتن دانش فنی و تکنولوژیک استحصال این عنصر می توانیم در ردیف کشورهای بااهمیت در حوزه تکنولوژی مرتبط با لیتیوم قرار بگیریم و در پیشرفت های تکنولوژی آینده دنیا نقش آفرین باشیم.به علاوه پیشرفت از مسیرهای میانبری نیز می تواند اتفاق بیفتد. بااین فرض دستیابی به این ذخیره، در حوزه ماشین های برقی و تکنولوژی وابسته به لیتیوم میانبری ایجاد می کند تا بتوانیم با داشتن این ذخایر در صدر تکنولوژی منطقه و در ردیف یکی از صاحبان فناوری در دنیا قرار بگیریم.اما در پاسخ به اینکه کشف ذخایر لیتیوم چه چالش هایی برای کشور ایجاد می کند، باید گفت چالش اول به طبع در زمینه تکنولوژی است. ما باید بتوانیم این عنصر را استحصال کنیم. تا جایی که من اطلاع دارم، در کشور ما واحد فرآوری لیتیوم وجود ندارد، اما در این زمینه برخی مراکز تحقیقاتی از جمله ایمیدرو یا وزارت دفاع روی این عنصر فعالیت های تحقیقاتی زیادی انجام داده اند، اما با این حال دستیابی به تکنولوژی استحصال آن نخستین چالشی است که با آن مواجه خواهیم بود که باید به نوعی این چالش را برطرف کرد.در این مرحله همکاری شرکت های دانش بنیان بسیار موثر است. همچنین برای پیاده سازی الگوی استحصال این عنصر می توان از تحقیقات و تجربیات سایر کشورها مانند چین، استفاده کرد. چالش دیگر این است که کشف این ذخیره ممکن است باعث طمع بیشتر برخی دیگر از کشورهای غربی به ذخایر و دارایی های خدادادی ایران شود. ایران این تجربه را درباره ذخایر نفت و گاز داشته و برخی ذخایر مانند لیتیوم می تواند باز آتش این طمع را شعله ورتر کند و منجر به برنامه ریزی هایی برای استفاده از این ذخیره شود.البته باتوجه به اینکه کشور ما جزیره امنی در این منطقه آشوب زده است، امید داریم که بتوانیم این چالش را هم به فرصت تبدیل کنیم.سایر پارامترهای موجود در موضوعت کشف لیتیوم، نقاط قوت برای کشور به شمار می روند و امیدواریم بتوانیم با استفاده از تکنولوژی های برتر و بکارگیری ظرفیت های داخلی، هم دانش استحصال این عنصر را در کشور ایجاد کنیم و هم در آینده دانش و توانمندی خود را صادر کنیم.
گفته می شود برای استحصال این ماده توانایی و تکنولوژی خاصی نیاز است. آیا این توانایی در کشور ما وجود دارد ؟
برای استحصال این ماده توانایی و تکنولوژی خاصی لازم است. تا جایی که من اطلاع دارم در مقیاس تست های تکنولوژیک توفیقاتی کسب کرده ایم و در مقیاس کوچک، در حد کیلوگرم، استحصال انجام شده است. در طول یکی، دو دهه گذشته کشف لیتیوم در کشور همواره موردتوجه بوده است. بنابراین، تحقیقات خوبی در این زمینه انجام شده است و به نظر می رسد شرکت های دانش بنیان و مراکز تحقیقاتی که پیش از این روی این عنصر کار کرده اند، حالا می توانند دانش خود را با هم به اشتراک بگذارند و با استفاده از ظرفیت های جدید تحقیقاتی، تجارب دیگر کشورها را به کار بگیرند تا دانش فنی لازم را به دست بیاورند. به این ترتیب، می توانیم هم از روش های مرسوم فعلی که در دنیا وجود دارد، استفاده کنیم و هم به ظرفیت های جدیدی دسترسی پیدا کنیم.
معاون معدنی وزارت صمت در سخنانی اظهارکرد: «گرچه سرمایه زیادی برای استحصال این ماده نیاز است، اما مسئله ما سرمایه نیست، دانش فنی است» نظر شما درباره این موضوع چیست؟
درست است که استحصال این عنصر به سرمایه زیادی نیاز دارد، اما در شرایط فعلی مهم تر از داشتن سرمایه، موضوع دانش فنی است. استحصال لیتیوم از کانسار کشف شده همدان با آنچه از شورابه ها استحصال می شود، تفاوت هایی دارد، از جمله اینکه سنگ میزبان آن متفاوت است. باتوجه به اخبار ناقصی که منتشر شده است، هنوز نمی توانیم به صورت دقیق درباره ویژگی و شرایط استحصال این عنصر اظهارنظر کنیم. اما همین قدر می توان گفت که اگر استحصال لیتیوم فعلی، غیرشورابه ای باشد، که به احتمال زیاد این گونه است، استحصال آن پیچیدگی هایی خواهد داشت، زیرا کشورهای کمتری به فناوری لازم برای این منظور دسترسی دارند. به این ترتیب، یا باید برای تولید این فناوری جدید به توان داخلی اتکا کنیم، یا با کشورهای صاحب تکنولوژی شریک شویم تا از نظر فنی بتوانیم به این توانایی دست پیدا کنیم.
گفته شده دستیابی به این ماده ۲ تا ۳ سال زمان نیاز دارد. نظر شما درباره این زمان بندی چیست؟
به هر حال، حتی اگر امروز دانش و فناوری لازم موجود باشد، باز هم باید مراحل اخذ مجوزها طی شود که فرآیندی زمانبر است و در مرحله بعد ساخت کارخانه و واحد فرآوری حداقل ۱ . ۵ تا ۲ سال زمان نیاز دارد. به عبارت دیگر، اگر همین امروز تاییدیه طرح بهره برداری و جواز تاسیس کارخانه را هم در دست داشته باشیم، باز باید برای ایجاد زیرساخت آب، برق، جاده و ایجاد کارخانه زمانی را در نظر گرفت. علاوه بر این، ما در این فقره هنوز دانش فنی را هم در اختیار نداریم.بنابراین به عقیده من، شاید عدد اعلام شده برای چندان دقیق نیست و در بهترین حالت، حداقل به ۴ تا ۵ سال زمان نیاز داریم، زیرا همان طور که اشاره شد، توسعه دانش فنی، احداث زیرساخت ها، ساخت کارخانه و اخذ مجوزها به تدریج اتفاق خواهد افتاد و برنامه ریزی برای افقی ۵ ساله، منطقی تر است و پیش بینی واقع بینانه تری برای رساندن این پروژه به بهره برداری لازم است.
