نام نیکی که بماند یادگار
این روزها عبارت مسئولیت اجتماعی را بارها و بارها می‌شنویم، اما معنی واقعی این عبارت چیست؟ مسئولیت اجتماعی فعالیتی در ابعاد ملی است که اثرات آن از چارچوب محدود و منطقه‌ای بسیار فراتر می‌رود و گاه ابعادی ملی پیدا می‌کند.
مسئولیت های اجتماعی در حوزه های بسیار متفاوتی مطرح می شود. به عنوان مثال، موضوعات زیست محیطی و توجه به پدیده گرم شدن کره زمین در حوزه مسئولیت اجتماعی تعریف شده است. در کشور ما، باتوجه به شرایط خاص فعلی، این مفهوم بیشتر در حوزه مبارزه با فقر یا امدادرسانی در مواقع ضروری تعریف شده است. یکی از اخباری که این روزها و در پی وقوع زلزله مصیبت بار خوی منتشر شد، امدادرسانی شرکت های بزرگ معدنی بود، اما آیا این اقدامات را می توان در قالب مسئولیت اجتماعی شرکت ها به شمار آورد؟ چگونه باید این اقدامات پراکنده مدیریت شود و شکل ارائه آن می باید چگونه باشد؟در گزارش امروز صمت، پرسش های فوق را با علیخان نصراصفهانی و محمدحسین بصیری در میان گذاشتیم. آنچه در پی می آید، نظرات این ۲استاد دانشگاه و فعال معدن است.
راه و رسم هدفمندی
علیخان نصراصفهانی ـ استاد دانشگاه و فعال معدن: مسئولیت اجتماعی بخشی از تعهد اخلاقی کسب وکارها نسبت به جامعه ای است که در آن پا گرفته اند و تعهد به این بخش، علاوه بر ایجاد خوشنامی برای صاحبان آن کسب وکار، جامعه را هم منتفع می کند.اگر این فعالیت ها براساس برنامه ریزی و زیرنظر سیستمی هدفمند و یکپارچه باشد، می تواند نتایج قابل توجه و چشمگیری به بار آورد، بنابراین باید از پیش روشن باشد که یک بنگاه اقتصادی چه توانمندی هایی دارد و چه مسئولیت هایی را می تواند در قبال جامعه پیرامون خود برعهده بگیرد. به عبارت دیگر، این تلاش ها و اقداماتی که به شکل پراکنده انجام می شود، راه به جایی نمی برد و باید سازماندهی و مدیریت شود تا تاثیر قابل توجهی ایجاد کند.امدادرسانی در حوادث غیرمترقبه، مانند همین زلزله اخیر در خوی، به شکل مستقیم برعهده دولت است. دولت مسئولیت دارد برای این قبیل رویدادها مهیا باشد و بلافاصله بعد از حادثه ستاد بحران تشکیل دهد و امدادرسانی را مدیریت کند.اما در کشور ما تا امروز دولت در انجام این وظیفه موفق نبوده است، بنابراین بنگاه های اقتصادی می توانند باتوجه به مسئولیت اجتماعی خود پا در گود بگذارند و توان و امکانات لجستیک خود را در اختیار مناطق حادثه دیده قرار دهند.در واقع، در بسیاری از مواقع، ارائه کمک های نقدی، کمکی به حل مشکل نمی کند، اما شاید تولید یک محصول یا ارائه بهنگام خدمات و امکانات، تاثیرگذاری بیشتری داشته باشد. بنابراین، اگر از پیش مشخص باشد، هر مجموعه اقتصادی در شرایط بحرانی چه کمکی می تواند انجام دهد، فعالیت ها هدفمندتر خواهد شد.
این مفهوم از کجا آمده؟
مسئولیت اجتماعی مفهومی غربی است و از اواسط قرن بیستم و زمانی به وجود آمده است که بنگاه های اقتصادی دریافتند، جدا از مسئله افزایش سود اقتصادی که در نتیجه فعالیت های خود به دست می آورند، جزئی از جامعه هستند و بنابراین باید به مسئولیت های خود در برابر آن عمل کنند. بنابراین برای تاثیرگذاری در جامعه نقش هایی برای خود تعریف کرده اند. به عنوان مثال، حفاظت از محیط زیست برعهده هر فرد، سازمان و بنگاه اقتصادی است، در برابر حفظ آن مسئول است و نمی تواند به آن بی توجه باشد، زیرا ما در خلأ و جدا از محیط پیرامون خود نیستیم و باید در زمینه هایی که وجدان بشری را تحت تاثیر قرار می دهند، مسئول و پاسخگو باشیم.علاوه بر موضوع حفظ محیط زیست، توسعه کسب وکار و اشتغال آفرینی، کمک به بهبود شرایط اجتماعی و... از جمله مفاهیمی است که از نیمه قرن گذشته به این سو، بعد از گسترش شرکت های اقماری و ابرشرکت ها کم کم وارد حوزه کسب وکارها شد. برای مثال، موضوع حذف کاغذ از فعالیت های اداری یکی از اقداماتی است که در قالب مسئولیت اجتماعی تعریف شده و به شدت روی آن کار می کنند یا پیشگامی در اقدامات فرهنگی یا ارتقای دانش عمومی و... موضوعاتی هستند که صاحبان شرکت ها تلاش می کنند، در آنها دخیل شوند و آن را نوعی تبلیغ مثبت برای کسب وکار خود می دانند.البته شاید این موضوعات هنوز در کشور ما شکلی نمایشی دارند و چون کپی برداری از دیگر کشورها است، به جایگاه اصلی خود دست پیدا نکرده و به طورمعمول در مجموعه های متوسط و کوچک به عنوان شعار مطرح می شود، اما در عمل الزامی برای انجام آن ندارند، اما کشورهای خارج از ایران به این موضوعات بسیار توجه می کنند و جزو الزامات مجموعه خود می دانند.
خیرخواهانه یا تبلیغاتی؟
اما چطور فرهنگی که بر اصل افزایش سودآوری و کسب ثروت بنا شده است، به این نوع از فعالیت ها گرایش پیدا می کند؟ آیا تنها به دلایل انسان دوستانه و خیرخواهانه است یا در کنار آن، مزایایی هم برای کسب وکار خود متصور هستند؟روشن است که در هر اقدامی تنها انگیزه های خیرخواهانه در میان نیست. یکی از آثار مثبت این قبیل اقدامات، تبلیغ برای بنگاه اقتصادی است. یکی از بهترین راه های نفوذ در دل افراد جامعه، بسته به شرایط فرهنگی و امکانات اجتماعی و اقتصادی کشور، ورود به حوزه هایی است که جزو دغدغه های جمعی به شمار می روند و واکنش نشان دادن به آن است، بنابراین همان طور که کسب وکارها در تلویزیون یا دیگر رسانه های جمعی برای معرفی خود هزینه می کنند، مبالغی برای حمایت از کودکان یا برای افزایش امکانات رفاهی در مناطق دورافتاده و... اختصاص می دهند و شاید به اندازه چندین و چندبرابر تبلیغات مرسوم توجه ها را به خود جلب می کنند، پس اقدامات انسان دوستانه باعث می شود مقبولیت عمومی کسب وکار بیشتر شود و بنابراین در نهایت نفع و فایده آن به خود بنگاه اقتصادی هم می رسد. در واقع، می توان آن را نوعی مارکتینگ دانست که براساس اصول انسانی بنا شده و اثر آن گاه بسیار بیشتر از روش های دیگر است.
اثرات نامحسوس
برخی شرکت های معدنی داخلی، به ویژه بخش خصوصی گاه از عمل به مسئولیت های اجتماعی چنین اقداماتی استقبال نمی کنند و روی خوشی به آن نشان نمی دهند. این موضوع علل متعددی دارد. شاید یکی از علت ها این است که هنوز این قبیل موضوعات در کشور ما شکلی نمایشی دارد و ساختار فرهنگی شرکت و بنگاه های اقتصادی اهمیت و ضرورت آن را به خوبی درک نکرده اند.علت دیگر این است که فعالان اقتصادی اثربخشی فعالیت خود را نمی بینند، زیرا قرار بر این است که بخشی از حقوق دولتی که از معادن گرفته می شود، صرف افزایش رفاه و توسعه در منطقه ای شود، اما متاسفانه چنین اتفاقی رخ نمی دهد. شرکت های معدنی باید مطالباتی دولتی را به موقع پرداخت کنند تا شغل خود را از دست ندهند، اما از طرف دیگر، دولت هزینه هایی که طبق قانون برعهده دارد، انجام نمی دهد و هیچ اثر و نشانی از بهبود شرایط منطقه دیده نمی شود.
از طرف دیگر، بسیاری از این شرکت ها فعالیت B2B دارند، یعنی تولید خود را به شرکت های دیگر می فروشند و مستقیم با مشتری و عامه مردم سروکار ندارند، شاید اگر ارتباط مستقیمی با جامعه داشتند و نتیجه کار خود را بیشتر می دیدند، به سمت اجرای مسئولیت اجتماعی بیشتر حرکت می کردند.بنابراین طبیعی است که دیدگاه خوبی نسبت به این موضوع نداشته باشند، البته این موضوع عمومیت ندارد و من به شخصه نمونه های متعددی در اصفهان و مناطق اطراف آن سراغ دارم که معدنداران برای روستاهای اطراف منطقه خود پارک یا حمام ساخته ، مساجد را آباد و تجهیزات عمومی یا آبرسانی را بازسازی کرده اند.
راهی برای فرهنگ سازی
باید ایفای مسئولیت های اجتماعی بخشی از رزومه شرکت ها باشد و در قراردادها موردتوجه قرار گیرد و امتیازی به آن تعلق بگیرد.به گمان من، باید این فعالیت ها جزو رزومه شرکت ها قرار گیرد و برای مثال در قراردادهای دولتی، شرکتی که فعالیت هایی در این زمینه داشته و از خوشنامان عرصه مسئولیت های اجتماعی است، امتیازی دریافت کند.
علاوه بر این، می توان به شیوه دیگر کشورها، قوانین و مقرراتی در نظر گرفت که کشورها بتوانند بخشی یا تمامی مالیات خود را در قالب مسئولیت های اجتماعی هزینه کنند و با ارائه مستنداتی دولت آن را بپذیرد.اگر در جامعه ما به شکل قانونی و رسمی بتوان این کار را انجام داد و شرکت ها اجازه داشته باشند به جای پرداخت مالیات به دولت آن را صرف امور خیر در منطقه کنند، به طورحتم این کار گسترش پیدا خواهد کرد، زیرا بسیار تاثیرگذار است. با چنین تمهیداتی می توان مجموعه ها را تشویق کرد که اقدامات خود را در این حوزه گسترش دهند و فعالیت های عام المنفعه بیشتری انجام شود.
مسئولیت در زمان بحران
محمدحسین بصیری ـ استاد دانشگاه و فعال معدن: اگر شرایط ایده آل را در نظر بگیریم، در شرایط بحرانی دولت ها باید وارد میدان شوند و عکس العمل سریعی داشته باشند. باید آمادگی و سازماندهی از قبل وجود داشته باشد و ستاد حوادث غیرمترقبه بلافاصله به وظایف خود عمل کند، زیرا این کمک ها براساس نیاز منطقه آسیب دیده و به شکل مدیریت شده است.اما چون این وظیفه در کشور ما به دلایل متعددی مغفول مانده و معمولا آمادگی لازم وجود ندارد، خواه ناخواه این توقع از شرکت های بزرگ بیشتر است که امکانات خود را در اختیار مردم قرار دهند و به وظیفه شرعی، اجتماعی و انسانی خود عمل کنند.
تا امروز هم معمولا در مواقع بحرانی، شرکت های بزرگ معدنی باتوجه به تجهیزات خوبی که دارند، در امدادرسانی هم مشارکت قابل توجهی داشته اند.
یادی از گذشته
در زمان زلزله رودبار، من مدیر یکی از شرکت های زغال سنگ در شاهرود بودم که فاصله به نسبت زیادی با منطقه داشت. آن زمان تلفن همراه هم نبود. وقتی خبر زلزله به گوش ما رسید، به دفتر تلفنخانه رفتم و تا صبح در حال هماهنگی بودیم تا ماشین آلات و تجهیزات لازم را به منطقه ارسال کنیم.در شرایط سخت امروز هم، همه شرکت هایی که از امکانات لازم برخوردار هستند، باید برای امدادرسانی آماده باشند، چون هم بودجه در اختیار دارند و هم امکانات فیزیکی و تجهیزات لازم را در اختیار دارند، البته کسی در این قبیل امور به فکر کسب وجهه عمومی و برندسازی برای خود نیست و تنها عمل به وظیفه انسانی هدف است، اما در نهایت دستاورد ارزشمندی خواهد داشت که نام نیکی است که برای آنها به جا می ماند.
مسئولیت های اجتماعی در دیگر کشورها
مسئولیت های اجتماعی در کشورهای دیگر، متفاوت و با شکل و شیوه ای است که در کشور ما تعریف می شود و معمولا به صورت کمک های نقدی است که با ابتکارات جالبی به نمایش در می آید. برای مثال، موسسه ای نمادی کوچک مثل یک سنجاق سینه، در معرض فروش می گذارد و درآمد حاصل از آن صرف امور خیریه می شود و مسئولان کشور، حتی تا رده های بالای سیاسی، مثل نخست وزیر یا ریاست جمهوری این نماد را خریداری می کنند و آن را به لباس خود می زنند تا نشان دهند که در آن کار خیر مشارکت کرده اند و به این ترتیب جامعه را هم به مشارکت ترغیب می کنند.
دولت برای مواقع ضروری از پیش آماده است و با استفاده از بودجه خود یا کمک های جمع آوری شده، تجهیزات موردنیاز را خریداری و امکانات فیزیکی، ماشین آلات و تجهیزات و مانند آن را مهیا و در زمان بروز سوانح و حوادث با تقسیم کار انجام گرفته و ارائه امکانات، مشکل را مدیریت می کند.یکی دیگر از ابتکاراتی که به نظر من بسیار خوب است و در بعضی از کشورها انجام شده، اما در ترکیه به شکل جدی دنبال می شود، جمع آوری در پلاستیکی بطری ها است. موسساتی وجود دارند که به ازای هر یک در جمع آوری شده در سبدهای مخصوصی که نصب کرده اند، مبلغی به خیریه ها اختصاص می دهند. به این ترتیب، هم مبالغی برای امور خیر ذخیره می شود و هم کمکی است به حفظ محیط زیست و بازیافت مواد پلاستیکی.
سخن پایانی
ایفای مسئولیت اجتماعی باید حرکتی هدفمند و ملی باشد. به این ترتیب، امید می رود با مشارکت جمعی، راهکارهای موثری برای مقابله با بحران ها و حوادث غیرمترقبه، محرومیت زدایی و اشتغالزایی، حفاظت از محیط زیست و دیگر مشکلاتی که این روزها کشور با آن دست به گریبان است، بیابیم.
