زندگی بدون معدنکاری ممکن نیست
ششمین همایش بین‌المللی سنگ‌آهن ایران در حالی برگزار شد که چندی است دست‌اندرکاران و فعالان این حوزه با مشکلات متعددی دست‌به‌گریبان هستند و هرازگاهی در اظهارات رسانه‌ای خود به این مشکلات اشاره می‌کنند.
به عنوان مثال، رئیس انجمن سنگ آهن از توقف صادرات،ابراز نگرانی کرد و گفت: ظرف ۹ سال گذشته، میزان صادرات سنگ آهن کشور ما کمابیش به صفر رسیده است.از سوی دیگر، صادرات اندک محصولات این زنجیره هم درآمدزایی چندانی برای کشور ندارد. در این باره، مسعود دانشمند، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی، صنایع و معدن ایران در سخنانی به این چالش اشاره کرد و گفت: به عنوان مثال، کشور ما به چین سنگ آهن صادر می کند، اما چینی ها به بهانه اینکه کنترل کیفیت باید در مقصد انجام گیرد، از پرداخت ۵ تا ۱۰ درصد مبلغ معامله امتناع می کنند، در مقصد نیز به بهانه اینکه سنگ آهن کیفیت ندارد، این ۱۰ درصد را پرداخت نمی کنند. یعنی خریدار، خود در مقام ناظر و مسئول کنترل کیفیت ظاهر می شود. تابه حال این ۱۰ درصد را هم به هیچ کس پرداخت نکرده اند، این در حالی است که می توان کنترل کیفیت را در ایران انجام داد، اما از این کار امتناع می کنند.این تنها یکی از چالش های پیش روی این صنعت است که صادرات را تحت تاثیر قرار داده است. برگزارکنندگان این همایش تلاش کرده بودند که مهم ترین دغدغه های این حوزه را در پنل های همایش مورد بحث و بررسی قرار دهند.آنچه در پی می آید، گزارش صمت از ششمین همایش سنگ آهن است که در آن به مرور اظهارات مهرداد اکبریان، رئیس انجمن سنگ آهن ایران و مهرداد اصانلو، استاد دانشگاه و دبیر علمی همایش پرداخته ایم.
ستون های توسعه پایدار
مهرداد اکبریان، رئیس انجمن سنگ آهن ایران در ششمین همایش بین المللی سنگ آهن ایران با اظهار خشنودی از برگزاری مجدد همایش سنگ آهن پس از تعطیلی 2ساله پس از کرونا گفت: روزگاری طرح جامع فولاد مصوب و در اندک زمانی ظرفیت تولید فولاد به ۳۰ میلیون تن رسید و امروز براساس مجوزهای صادرشده و طرح های در دستور کار، ظرفیتی بیش از ۵۵ میلیون تن خواهیم داشت و چشم انداز بلندمدت ما رسیدن به تولید ۷۰ میلیون تن است.
وی ادامه داد: امروز کشور ما در جایگاه دهم دنیا در زمینه تولید فولاد قرار گرفته، اما رشد کمی به مفهوم توسعه کیفی نیست، زیرا توسعه کیفی بر ۴ پایه استوار است؛ زیرساخت ها، مواد اولیه، توسعه تجاری و نیروی انسانی.
چالش های رشد کیفی
اکبریان در ادامه سخنان خود بااشاره به کمبود در زیرساخت های انرژی گفت: این چالش شرایط ما را برای توسعه دشوار کرده است.
وی به تلاش همسایگان کشور برای توسعه معدنکاری با استفاده از تکنولوژی روز جهان اشاره کرد و گفت: ما امروز همچنان گرفتار مشکلات سنتی هستیم، در حالی که امروز جهان به سوی معدنکاری نسل چهارم و تولید فولاد سبز پیش می رود.
رئیس انجمن سنگ آهن بااشاره به اینکه در آینده نزدیک، فرصتی برای فروش فولاد کربن زا وجود نخواهد داشت، گفت: به این منظور باید عزم خود را برای جذب سرمایه گذاری در بالادست و پایین دست صنعت فولاد جزم کنیم.
اکبریان ادامه داد: برای رسیدن به این هدف، نیازمند سرمایه گذاری در تمام ابعاد هستیم. باید بازار را توسعه دهیم و در طرح های عمرانی سرمایه گذاری کنیم.
وی گفت: سرمایه گذاری در زیرساخت ها به طورمعمول از بودجه های ملی و سرمایه گذاری های جهانی تامین می شود که برای هیچ کدام از ما امکان پذیر نیست. راهکار ما ورود بخش خصوصی است. اگر پیش تر اجازه می دادیم، این شرکت ها توسعه پیدا کنند، امروز با نگرانی همراه نبودیم.
اختلال در نظام عرضه و تقاضا
مهرداد اکبریان بااشاره به اینکه تصمیمات کنترلی دولت در بازار، نظام عرضه و تقاضا را بر هم زده، گفت: به این ترتیب، آزادی عمل از بین رفته است.
وی تنها راهکار برون رفت از این مشکل را اعتماد به بخش خصوصی واقعی دانست و اظهار کرد: سرمایه گذاری در زیرساخت ها به شکل معمول از بودجه های ملی و سرمایه گذاری های جهانی تامین می شود که برای ما هیچ کدام امکان پذیر نیست، بنابراین تنها راهکار ما ورود بخش خصوصی است. اگر پیش تر اجازه می دادیم این شرکت ها توسعه پیدا کنند، امروز بااین همه نگرانی دست به گریبان نبودیم.
اکبریان با نظر به قرار گرفتن دولت در نقش طلبکار گفت: درست در زمانی که کارخانه های ما به دلیل کمبود گاز و برق فعالیت خود را کاهش داده یا متوقف کرده اند، مطالبات دولتی افزایش پیدا کرده و این چالش بزرگی در مسیر توسعه پایدار است.
معدنکاری و چالش ها
مرتضی اصانلو، استاد دانشگاه امیرکبیر سخنان خود درباره آینده معدنکاری و چالش های آن را با نقل قولی از ماکس پلانک، فیزیکدان برجسته آلمانی آغاز کرد که «همه چیز معدنکاری نیست، اما بدون معدنکاری هیچ کاری ممکن نیست». وی اظهار کرد: جمعیت جهان در 2 دهه گذشته، ۲۷ درصد افزایش پیدا کرده و از نزدیک ۶ . ۱ به ۷ . ۴ میلیارد نفر رسیده و به این ترتیب سالانه ۱ . ۳۷ درصد رشد داشته است. از سوی دیگر، میزان مصرف سرانه براساس آمارهای سال ۲۰۲۰ چیزی حدود ۱۰ تن است. اصانلو در ادامه به میزان نیاز بشر به مواد معدنی اشاره کرد و گفت: مطالعات اخیر نشان داده است که اگر همین سیر صعودی و میانگین مصرف را مبنای محاسبات خود برای ۲۰ سال آینده در نظر بگیریم، بشر در سال ۲۰۴۰ ، به چیزی حدود ۹۰ میلیارد تن فلز و کانی نیاز دارد که برای تامین آن یا باید ۶۷۲ میلیارد تن باطله برداری انجام شود یا این مقدار باطله در مرحله فرآوری تولید کند. به این ترتیب، در قدم اول چالش بزرگی با محیط زیست ایجاد خواهد شد. اصانلو در ادامه بااشاره به چالش های محیط زیستی پیش رو گفت: به گمان من، این 2 حوزه چاره ای جز تعامل با یکدیگر ندارند. به عبارت دیگر، نه فعالان محیط زیست می توانند جلوی معدنکاری را بگیرند و نه بخش معدن می تواند موضوعات محیط زیستی را نادیده بگیرد و بدون توجه به آن به فعالیت های خود ادامه دهد، پس به جای تقابل، باید از راهکار تعامل استفاده کرد.
۱۰ تن برای هر فرد
اصانلو در شرح نیاز ۱۰ تن به ازای هر نفر گفت: اگر یک نوزاد متولد ۲۰۲۳ را در نظر بگیریم، متوسط نیاز این فرد به فلز و کانی تا سن 70سالگی، به طور متوسط ۱۰ تن است. این عدد باتوجه به مصارف انسان مدرن در قالب محصولات صنعتی، کشاورزی، دارویی، خودروی شخصی و عمومی و... در نظر گرفته شده است. البته همان طور که اشاره شد، این عدد میانگین است، زیرا کشورهایی که درآمد کمی دارند، یعنی جی دی پی آنها سالانه زیر ۵ هزار دلار است، مصرف فلز و کانی کمتری هم دارند، اما مصرف در چند کشوری که سرانه جی دی پی آنها بالای ۱۰ هزار دلار است، به طور میانگین ۲۰ تن محاسبه شده است. پس سرانه مصرف به طور متوسط، با در نظر گرفتن سقف و کف این اعداد، چیزی حدود ۱۰ تن به ازای هر نفر می شود.
منابع زیرزمینی
این استاد پیشکسوت دانشگاه درباره منابع عمقی زمین گفت: زمین ۲ بخش دارد؛ آب و خشکی. بخش بزرگی از زمین، یعنی چیزی حدود ۷۰ درصد آن، با آب پوشانده شده است که در قالب اقیانوس، دریا، دریاچه، شط و رودخانه وجود دارد. در بخش خشکی، که ۳۰ درصد از سطح زمین را پوشانده است، ذخایر سطحی که عیار بالایی داشتند، نزدیک سطح زمین بودند، دسترسی به آنها آسان بود و استخراج شان با هزینه کمی انجام می گرفت؛ یا بهره برداری شده یا در حال بهره برداری است و دیگر چیزی زیادی از آنها باقی نمانده است. وی افزود: منابعی که کمابیش دست نخورده باقی مانده است، در اعماق زمین قرار دارند، اما هم، عیار این ذخایر کم است و هم، تخمین میزان آنها سخت و علاوه بر این، استخراج و ترابری آنها با دشواری های فراوانی روبه رو است.
ذخایر زیرآب
مرتضی اصانلو با نظر به تلاش های انجام شده برای استخراج موادمعدنی از زیر بستر آب های کره زمین گفت: یعنی ما می توانیم از بستر و زیر بستر اقیانوس، دریا، دریاچه، شط و رودخانه ها برای معدنکاری استفاده کنیم که به اصطلاح به آن marine mining گفته می شود. بهره برداری از اقیانوس ها هیچ مشکل حقوقی ندارد. به عبارت دیگر، اقیانوس ها به تک تک افراد روی کره زمین تعلق دارد و هر کشوری که از پول، تکنولوژی و قدرت کافی برخوردار باشد، می تواند نسبت به بهره برداری از این منابع و ذخایر اقدام کند و در حال حاضر برخی کشورها سرگرم این کار هستند. اما باتوجه به تکنولوژی موجود، در حال حاضر تا عمق ۲۰۰ متری از بستر اقیانوس کاوش شده و ذخایر آن موردبهره برداری قرار گرفته است.
وی افزود: بنابراین هنوز راه درازی تا دستیابی به اعماق اقیانوس وجود دارد، زیرا کار بسیار دشواری است. برای مثال بعضی از قسمت های اقیانوس آرام، که بزرگ ترین اقیانوس دنیا است، تا ۱۰ هزار متر هم می رسد و با امکانات موجود نمی توان به این بخش ها دسترسی پیدا کرد.
ریزگره های چندفلزی
این پیشکسوت حوزه معدن در ادامه سخنان خود به انواع رسوبات بستر اقیانوس ها و دریاها و منابع آبی اشاره کرد و گفت: این رسوبات معمولا حاوی منگنز و آهن است. ابتدا کسانی که به کار اکتشاف و استخراج از اقیانوس ها پرداختند، به دنبال این 2 عنصر بودند، اما بعد متوجه شدند، در این رسوبات غیر از این 2 ماده معدنی، نیکل و کبالت هم وجود دارد و در مرحله بعد لیتیوم را در این منابع شناسایی کردند. علاوه بر این، به طلا و عناصر نادر خاکی هم دست یافتند که اصطلاحا به آنها polymetallic nodules یا ریزگره های چندفلزی می گویند.
اصانلو در اهمیت این مواد گفت: چون جهان به سمت ماشین های برقی رفته است، اما در صورت نبود ۴ عنصر نیکل، کبالت، لیتیوم و منگنز، امکان تولید باتری های شارژی آنها وجود ندارد. وی ادامه داد: پس برای اینکه بتواند ماشین و موتور برقی استفاده کند و سوخت های فسیلی را کنار بگذارد تا جلوی تغییرات آب و هوایی و نابودی زمین را بگیرد، باید میزان تولید این ۴ عنصر را برای تولید باتری برقی افزایش دهد.
معدنکاری در ماه
اصانلو به فعالیت بلندپروازانه معدنکاری در ماه هم اشاره کرد و گفت: یکی دیگر از گزینه ها برای تامین فلز و کانی موردنیاز بشر، کره ماه است.
وی افزود: مطالعاتی که تا امروز انجام گرفته، نشان داده است که در ماه، عناصر ارزشمند گوناگونی وجود دارد. از جمله منگنز، آلومینیم و آهن، که هم به صورت عنصر وجود دارد و هم به صورت اکسید. علاوه بر این، می توان برخی از منابع مانند هلیوم را که روی زمین کمتر پیدا می شود، از آنجا تامین کرد.
به گفته این استاد دانشگاه، بشر در فکر آن است که وارد مرحله ای فراتر از کاوشگری در فضا شود و تسهیلاتی فراهم آورد تا انسان ها بتوانند سفر توریستی به ماه داشته باشند، یعنی مثل دیگر سفرها، عده ای بتوانند به ماه سفر کنند تا آنجا را بگردند، مدتی اقامت کنند و بعد به زمین برگردند. بنابراین، لازم است تسهیلاتی مانند هتل، رستوران، وسایل رفت وآمد و... برای گردشگران فراهم شود. برای ایجاد تسهیلاتی که بشر بتواند در هنگام سفر فضایی از آن استفاده کند یا در آینده دورتر برای اقامت انسان در فضا مورداستفاده قرار گیرد، باید سازه ها و امکاناتی فراهم شود که برای ساخت آنها به کانی ها و عناصر فلزی نیاز است.
وی گفت: انتقال این مواد از زمین به فضا بسیار گران تمام خواهد شد. بنابراین، بهترین راه ممکن این است که از همان فلزاتی که در ماه وجود دارد، برای سازه های موردنیاز استفاده شود. پس یکی دیگر از مهارت هایی که لازم است نسل بعدی داشته باشند، توانایی فعالیت در ماه است.
ماه متعلق به کیست؟
اصانلو حق بهره برداری از ماه را هم، متعلق به همه مردم دانست و گفت: ماه هم مانند اقیانوس ها متعلق به همه است و قوانین بین المللی و زمین شناسی در این باره تدوین شده است، اما ورای این تعاریف، موضوع قدرت تکنولوژی و اقتصادی مطرح است. پس در واقع ماه، متعلق به کشورهایی است که توان بهره برداری از آن را دارند، همان طور که امروزه اقیانوس ها و دریاها هم در اختیار آنها است.
سخن پایانی
استقبال قابل توجه فعالان و دست اندرکاران این صنعت از همایش سنگ آهن ایران، امید برای همفکری و هم افزایی بخش خصوصی، دولتی و نمایندگان قانون گذاری را پررنگ تر کرد.
آنچه در پنل های این رویداد به بحث و بررسی گذاشته شد، عبارت بود از: چالش زیرساخت، عارضه یابی نظام حکمرانی، قوانین و بخشنامه ها، معدنکاری نسل چهارم، محیط زیست، معدنکاری سبز و توسعه تکنولوژی، تولید رقابت پذیر و افزایش بهره وری.
