کشتی اشتغال، بازیچه امواج رکود
رئیس‌جمهوری در جلسه دفاع از بودجه، پشت تریبون مجلس با ارائه آمار و ارقامی، رشد اقتصادی کشور را مثبت ارزیابی و پیش‌بینی کرد؛ سال آینده روند رو به رشد اشتغالزایی، سرمایه‌گذاری و توسعه ادامه داشته باشد، هرچند این چشم‌انداز امیدبخش و دلگرم‌کننده می‌نماید، اما شباهتی با آنچه فعالان حوزه معدن می‌گویند، ندارد.
یکی از دغدغه هایی که دست اندرکاران این بخش همواره به آن اشاره می کنند، فرار سرمایه، رکود و تعطیلی معادن است که به طبع بیکاری شاغلان و از بین رفتن فرصت های شغلی در این حوزه را به دنبال می آورد.گفت وگوی امروز صمت با علی خان نصراصفهانی، استاد دانشگاه و فعال معدن است که درباره ظرفیت اشتغالزایی حوزه معدن، چالش ها و فرصت های پیش روی آن سخن به میان آمد.
ظرفیت معدن در زمینه اشتغال آفرینی چقدر است؟
اشتغالزایی در زمینه معدن یک هدف نیست، بلکه دستاورد هدفی بسیار بزرگ تر است. اگر زمینه ها برای توسعه معدنکاری گسترش یابد و امکان رشد و شکوفایی این حوزه فراهم شود، یکی از دستاوردهایی که به تبع آن حاصل می شود، اشتغالزایی است.بنابراین اگر کشور ما از شرایط مناسبی برای توسعه فعالیت های اقتصادی برخوردار باشد و امنیت شغلی، امید به آینده، انگیزه کار در افراد و سرمایه گذاران ایجاد شود، حرکت چرخ صنعت سرعت می گیرد و به این ترتیب، تقاضا برای مواد اولیه معدنی افزایش پیدا می کند. نتیجه این زنجیره علت و معلولی، به ایجاد اشتغال در معدن ختم می شود.اما فرصت های شغلی در امواج پی در پی رکود غرق خواهد شد. برای به حرکت درآوردن چرخ صنعت، نیروهای متخصص نیاز است. از کارگر و سرکارگر گرفته تا مهندسان اجرا و ناظر. از آنجایی که معدن حلقه اولیه است، باید چراغ آن روشن باشد تا صنایع گوناگون به مواد اولیه موردنیاز خود دسترسی داشته باشند. حال چه صنایع دست اول باشند که به طورمستقیم از مواد معدنی مصرف می کنند و چه صنایعی که محصولات فرآوری شده و تغییر شکل یافته را مورداستفاده قرار می دهند. به این ترتیب اگر مسیر حرکت مان درست باشد، در این زمینه به نتیجه دلخواه دست پیدا می کنیم که خود زمینه را برای تحولات بیشتر فراهم خواهد کرد.پس اگر بتوانیم شرایط را به سمتی ببریم که معدن و معدنکاری به یک عرصه اقتصادی فعال و پویا تبدیل شود، انتظار می رود که رسالت خود در تولید ثروت را به درستی به انجام برساند و یکی از محصولات تولید ثروت، اشتغالزایی است.
چه موانعی جلوی تحقق این هدف را گرفته است؛ چون هم نیروی انسانی فراوان وجود دارد و هم معادن و ذخایر زیرزمینی.
کشور ما چندی است دچار تلاطم و توفان های روزمره شده است. مشکلات ارتباطات بین المللی، سیاسی و... .علاوه بر این، بزرگ ترین مشکلی که امروزه گریبان همه فعالیت های اقتصادی را گرفته است، ناآرامی و به هم ریختگی اتمسفر کشور است. بنابراین باید کاری کرد که ابتدا شرایط به حالت عادی برگردد و انگیزه کافی برای فعالیت مولد در کشور ایجاد شود. در این صورت، امید می رود که مشکل ناامنی از پیش پای فعالان برداشته و شرایط استراتژیکی برای توسعه و پویایی ایجاد شود.البته این کار من و شما نیست و باید دولتمردان به سمت و سویی بروند که به جای تامین مالی بودجه از محل مالیات، منابع موردنیاز را از توسعه صنایع به دست آورند. این کار نیاز به برنامه ریزی های علمی و هوشمندانه دارد. باید حداقل در یک دوره زمانی به نسبت طولانی، برای مثال یک دهه، شرایط از نظر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی پایدار باشد. اگر این اتفاق رخ دهد، اقتصاد می تواند به شکوفایی برسد.این وظیفه مسئولان کشور است که با دقت و حوصله بیشتر و با آینده نگری، عملکردهای درست را انتخاب کنند و براساس آن پیش بروند.در زمینه شرایط اختصاصی در حوزه معدن هم باید به این نکته اشاره کرد که ثبات قوانین و مقررات یکی از حلقه های مفقوده در این فعالیت اقتصادی به شمار می رود. امروز قانونی به تصویب می رسد، اما معلوم نیست که فردا همین قانون جاری و ساری باشد یا خیر. این وضعیت موجب شتابزدگی و ابهام نسبت به آینده می شود.
چالش های دیگر پیش روی معدن و معدنکار چیست؟
دولت باید از فعالیت هایی که منجر به تولید ثروت، گسترش صنعت و ایجاد اشتغال می شود، حمایت کند، اما متاسفانه همواره یکی از بزرگ ترین مشکلات این حوزه، کمبود اعتبارات حمایتی لازم بوده است. اگر قرار باشد سرمایه گذاران را تشویق به حضور در این حوزه پرریسک و خطر کرد، باید اعتماد آنها را با حمایت و پشتیبانی مالی جلب شود. بنابراین یکی از مهم ترین وظایف دولت، سوق دادن منابع مالی به سمت معادن و صنایع وابسته است.البته منظور این نیست که پول بی حساب وکتاب در اختیار افراد قرار گیرد، بلکه باید امکانی فراهم شود که افراد و شرکت های فعال در این حوزه بتوانند با ارائه عملکرد مناسب خود، از حمایت مالی بانک ها برخوردار شوند.مورد بعدی، حل مشکلات ایجادشده در زمینه تجارت خارجی است که یکی از ارکان مهم توسعه این حوزه است.اگر پیش بینی نکنیم که در پایان یک فرآیند تولیدی و صنعتی، امکان ارائه محصول به بازارهای جهانی وجود دارد یا خیر، قاعدتا رکود تا معدن که حلقه ابتدایی کار است، پیش می رود.نکته مهم بعدی، تامین ماشین آلات و تجهیزات سنگین معدنکاری است. ابزار و امکانات، موضوعی نیست که با آن بشود به شکل سیاسی برخورد کرد. برخورداری از تجهیزات به روز و مناسب، پیش نیاز فعالیت های اکتشاف، استخراج، فرآوری و استحصال است و اگر ماشین آلات و تجهیزات مناسب نباشند،؛ قدم گذاشتن در این مسیر، تلف کردن سرمایه به شمار می رود.
سرمایه گذاری روی کدام یک از مراحل معدنکاری، از اکتشاف گرفته تا استخراج و فرآوری، باعث توسعه اشتغال خواهد شد؟
اگر باتوجه به موضوع، بخش های گوناگون را به مهم و مهم تر تقسیم کنیم، به نظر من، اول از همه باید اکتشاف را مدنظر قرار دهیم، زیرا در این زمینه با مشکلات زیادی روبه رو هستیم. اگر آماری گرفته شود، ذخیره قطعی و احتمالی موجود کشور برای بسیاری از مواد معدنی زیر ۲۰ سال است.به این ترتیب، در آینده ای نه چندان دور صنایع و معادن ما دچار مشکل خواهند شد و به تبع آن ، همه صنایع مادر مثل فولاد، مس، سرب، روی، بوکسیت، آلومینیوم و... گرفتار معضل کمبود مواد اولیه می شوند.در واقع از همین حالا زنگ های خطر برای بسیاری از صنایع به صدا درآمده است. بعضی مراکز تولیدی، از همین امروز دچار مشکل شده اند و مجبور هستند گاهی مواد موردنیاز خود را از خارج تامین کنند؛ این موضوع به اعتقاد من فاجعه بار است.وقتی میانگین کل حفاری اکتشافی که قدم اول کار به شمار می رود، زیر ۵ متر است، در واقع اکتشاف در سطح زمین باقی مانده است. این در حالی است که منابع معدنی سرشاری که داریم در اعماق زمین هستند، بنابراین باید این عدد به طور متوسط نزدیک به یک کیلومتر برسد. این کاری است که در تمام دنیا در حال انجام است، اما نیاز به تجهیزات و امکانات کافی دارد.
زمانی در ایران تنها یک کارخانه تولید طلا، مس و... داشتیم، اما در حال حاضر سرمایه گذاری های زیادی انجام گرفته است و کارخانه های فرآوری احداث شده که بسیاری از آنها متعلق به بخش خصوصی است،اما به ذخایرمان که نگاه کنیم، می بینیم که تمامی آنها نمی توانند بیش از 2 دهه دوام بیاورند. بنابراین، روشن است که باید موضوع اکتشاف را در اولویت قرار دهیم، به سرعت و با آینده نگری به اکتشاف بپردازیم و تلاش کنیم تا زیر ۱۰ سال عقب ماندگی های مان را در این حوزه جبران کنیم.
کاهش سرعت اینترنتی و ممنوعیت های اخیر چه تاثیری روی فعالیت های معدنکاری داشته است؟
ارتباطات بین المللی هم یکی از مشکلات مهم این حوزه است. ما از نظر تعاملات بین المللی دچار مشکلات متعددی شده ایم، زیرا برای این کار به اینترنت نیاز داریم. ما می توانیم با استفاده از این بستر، محصولات خود را در فضای مجازی به نمایش بگذاریم تا همه بتوانند از آن دیدن کنند، البته این چالش در بازاریابی داخلی هم مصداق دارد.
ما هنوز بانک اطلاعات مناسب برای تولیدکنندگان و مشتریان نداریم. اگر سازکاری شبیه بورس وجود داشت و دولت نمی توانست در برابر بخش عملیاتی آن اعمال نفوذ کند، کار به سمتی پیش می رفت که تولیدکننده و مصرف کننده داخلی و خارجی به راحتی می توانستند همدیگر را پیدا کنند. به عبارت دیگر، نمایشگاهی دائمی راه می افتاد تا تولیدکننده و معدنکار فرآیند سخت و نفسگیر بازاریابی را به راحتی ادامه دهند.
در حال حاضر وضعیت نیروی کار متخصص چگونه است؟ آیا به اندازه ای هست که نیاز امروز و فردای این صنعت را تامین کند؟
متاسفانه باید به این پرسش پاسخ منفی داد. نیروی انسانی فعال در حوزه معدن، حتی کفاف نیاز موجود را هم نمی دهد. یکی از بزرگ ترین مشکلات ما این است که تربیت نیروهای انسانی متخصص در همه رده ها دچار مشکل شده است. آن قدر که ما امروز به نیروی تکنسین و کارگر متخصص نیاز داریم، به مهندس نیاز نداریم. به عنوان مثال اگر راننده بیل یا دامپتراکی که در معدن کار می کند، آموزش کافی ندیده باشد، می تواند به دستگاهی که با خون دل به کشور وارد یا راه اندازی شده است، آسیب جدی وارد کند. بنابراین، باید زمینه هایی فراهم شود تا نیروهای متخصص، دوره های آموزشی مداوم و مستمر داشته باشند.
وضعیت آموزش و تامین نیروی انسانی برای فردای این حوزه چگونه است؟
اگر نگاه دقیقی به مسیر حرکت دانشجویان رشته های معدن و اکتشاف بیندازیم، با تعداد زیادی فارغ التحصیل جوان روبه رو هستیم که امیدوارند به خارج از کشور مهاجرت کنند. این وضعیت نشان می دهد که سیستم آموزشی ما نیروی انسانی موردنیاز خود را تربیت می کند، اما آنها هیچ انگیزه ای برای ورود به حرفه دشوار معدنکاری ندارند یا ترجیح می دهند که این کار را در جایی خارج از ایران ادامه دهند.از آنجایی که کار در حوزه معدن از دشوارترین فعالیت های اقتصادی به شمار می رود، فعالان این حوزه در کشورهای پیشرفته معدنی بالاترین دستمزد را دریافت می کنند، اما در ایران این انگیزه اقتصادی هم وجود ندارد.بنابراین چاره ای نیست، جز اینکه این مسئله را هم مدنظر داشته باشیم، زیرا در حال حاضر میزان جذب دانشجو در گرایش های مرتبط با معدن، از زمین شناسی گرفته تا دیگر گرایش های معدن، افت چشمگیری دارد.
رئیس جمهوری در جلسه دفاع از لایحه بودجه ۱۴۰۲ به شکل مستقیم به حوزه معدن اشاره کرد و گفت: در زمینه معدن و صنایع معدنی رشد داشته ایم و «ارزش افزوده معدن الان مثبت شده است»، علاوه بر این از رشد سرمایه گذاری در این حوزه ابرازرضایت کرد. نظر شما درباره صحبت های ایشان چیست؟
قاعدتا می توان آمار را به نوعی تفسیر کرد که دستاوردها موفقیت آمیز به نظر برسند. به عبارت دیگر، آمار بستگی به مبنای سنجش، دقت و صحت اندازه گیری دارد. بهتر آن است، کاری کنیم که ظرفیت های موجود کشور از قوه به فعل درآید و باعث موفقیت و پیشرفت شود. شواهدی که پیش چشم ما است، نشان دهنده وضعیتی است که با این حرف ها هماهنگی ندارد. چیزی که در واقع می بینیم، این است که در معدنکاری و صنایع معدنی وضعیت خوبی نداریم. ممکن است در برخی موارد رشد داشته باشیم، اما رشدی کند و تدریجی است که نمی تواند تحولی ایجاد کند.در زمینه اکتشاف به جرات می توان گفت که هیچ پیشرفتی نداشته ایم. در زمینه استخراج هم دچار مشکل هستیم و نتوانسته ایم عمق معادن خود را افزایش دهیم و منابع جدیدتری را به منابع قبلی اضافه کنیم. علاوه بر این، در بخش استحصال هم جای کار بسیاری وجود دارد.اگر رشدی هم وجود دارد، باید آن را مدیون معدنکارانی دانست که با تلاش و همت بسیار در بخش خصوصی فعالیت می کنند، اما در شرکت های دولتی و شبه دولتی رشد مثبتی دیده نمی شود.
چشم انداز پیش روی معدن در سال آینده، به ویژه در زمینه توسعه اشتغال چیست؟
اگر قرار باشد به طورکلی نگاهی به شرایط معدن و معدنکاری در سال آینده بیندازیم، به گمان من، می توان انتظار تغییرات مثبتی را داشت، به ویژه از این رو که نیاز صنعت به برخی مواد معدنی رو به افزایش است، اما منظور این نیست که سیاست های حاکم کنونی درست است و اگر با همین شیوه پیش برویم، به موفقیت می رسیم، بلکه به معنای آن است که توجه سرمایه گذاران به حفظ سرمایه در حوزه معدن بیشتر شده است و باید با اصلاح سیاست های موجود، از این فرصت استفاده کرد.وقتی شرایط امنی از نظر سرمایه گذاری وجود نداشته باشد و با تورم ساعتی و نوسانات شدید ارز روبه رو باشیم و قوانین به طورمرتب دستخوش تغییر و تحول شود، نمی توان انتظار رشد و شکوفایی داشت.
ما به آینده امیدواریم، اما تداوم این خوش بینی مستلزم آن است که مسئولان از سیاست های حمایتی میان برد غافل نشوند، نه اینکه به شیوه رایج از رئیس جمهوری گرفته تا وزیر، همه به صورت موردی و لحظه ای و بر اثر فشارهای اجتماعی یا سیاسی، تصمیم گیری کنند که این موضوع بسیار آسیب رسان است.آرزو می کنم پیش بینی های خوش بینانه ما برای آینده درست باشد و کشور ما از زیر بار این جو روانی سنگینی که ناخودآگاه به ذهن مردم نفوذ کرده است، نجات پیدا کند و انگیزه ای ایجاد شود تا چرخ صنعت و معدن بگردد و از این وضعیت رکود درآییم.
با اقداماتی از قبیل گسترش شرکت های دانش بنیان معدنی، هوشمندسازی معادن، ایجاد ارتباطات بانکی و تبادلات مالی با خارج از کشور که زمینه سازی هوشمندانه ای برای آن لازم است، می توان کاری کرد که فضای کسب وکار امن، شکوفا و پویا شود و به این ترتیب، زمینه اشتغالزایی هم در این بخش، بیش ازپیش مهیا شود و از سال ۱۴۰۲ به بعد شرایط خوبی پیش رو داشته باشیم.
