رشد اقتصاد و رفاه عمومی زیر سایه بهره‌وری
بهره‌وری فن استفاده مطلوب از امکانات، سرمایه‌ها، نیروها، منابع و فرصت‌ها در تولید کالا و عرصه خدمات است و تاثیر شگرفی بر توسعه اقتصادی می‌گذارد و به همین دلیل، کشورهای گوناگون جهان همواره به این امر مهم تاکید دارند. کاهش هزینه، افزایش تولید و خدمات، ارتقای کیفیت و استفاده بهینه از زمان از جمله هدف‌های بهره‌وری به‌شمار می‌رود.
کشوری مانند ایران به علت تحریم‌های طولانی و خسارت‌های جنگ تحمیلی باید به امر بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف توجه ویژه‌ای داشته باشد.
افزایش بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف در جهان پر رقابت کنونی، نه‌تنها از وابستگی کشور در عرصه جهانی شدن می‌کاهد، بلکه به رشد و شکوفایی در حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی داخلی نیز یاری می‌رساند؛ بنابراین انتظار می‌رود در یکم خرداد و روز بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف بیش از شعار، تلاش فزاینده در عمل هم مشاهده شود؛ موضوعی که در کانون توجه مسئولان امر نیز قرار گرفته است. ایرنا به مناسبت روز بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف با امیر دودابی‌نژاد، کارشناس این حوزه که سابقه معاونت در سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی را نیز داشته به گفت‌وگو پرداخته است.
چه ضرورت‌هایی باعث شد تا این روز در ایران نام‌گذاری شود؟
بهره‌وری موضوعی است که می‌تواند به افزایش رشد اقتصادی، مدیریت زیرساخت‌ها و توسعه کشور بینجامد. در برنامه ششم توسعه به‌طور متوسط سالانه ۲.۸ درصد رشد بهره‌وری پیش‌بینی شده که با فرض این مورد، حدود ۳۵ درصد یا یک‌سوم رشد 8درصدی اقتصادی باید از راه رشد بهره‌وری تحقق یابد. برای اینکه بتوان به اهمیت این امر آگاه شد، باید به این نکته توجه داشت که سالانه به‌طور تقریبی ۷ هزار و ۷۰۰ میلیارد ریال سرمایه‌گذاری در برنامه ششم پیش‌بینی‌شده که ارزش این ۲.۸ درصد رشد بهره‌وری در رشد اقتصادی کشور معادل ۱۲۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری است. به‌عبارت دیگر، رشد اقتصادی که از راه سرمایه‌گذاری سالانه ۱۲۰ هزار میلیارد دلار به‌دست می‌آید، معادل همان ۲.۸ درصد رشد بهره‌وری است.
این امر نشان می‌دهد ظرفیت بسیار قابل‌توجهی در این حوزه برای اقتصاد ملی وجود دارد. اهمیت این امر سبب شد روزی به‌عنوان روز بهره‌وری در تقویم به ثبت برسد تا مسئولان با برگزاری برنامه‌های آموزشی و ترویجی بیش از پیش به این مهم توجه و با تجلیل از افراد برتر در این زمینه مقوله بهره‌وری را در کشور به فرهنگ تبدیل کنند.
چگونه می‌توان به بیشترین سطح از بهره‌وری دست یافت و به این امر تحقق بخشید؟
بهره‌وری به نسبت ستانده به نهاده یک فعالیت اطلاق می‌شود. به طبع هرچه بتوان محصول بیشتری از نهاده‌های یکسان تولید کرد، بهره‌وری افزایش می‌یابد. برای اینکه بتوان بهره‌وری را افزایش داد باید به هر یک از نهاده‌های تولید به‌طور جداگانه نگاه کنیم.
به‌عنوان نمونه، تصور کنید ۳ عامل اصلی نیروی کار، سرمایه و انرژی در بخش تولید وجود دارد. در زمینه نیروی کار، افزایش آموزش‌ها و رشد تخصص از عامل‌هایی هستند که می‌توانند در افزایش بهره‌وری موثر باشند. البته با وجود تاکیدهایی که در سال‌های گذشته بر رشد بهره‌وری شد اما شاهد این هستیم که رشد بهره‌وری روند یکسانی را طی نکرده و در بخش‌های گوناگون نوسان‌هایی داشته است. به‌عنوان نمونه در بخش‌هایی مانند معدن و ارتباطات شاهد رشد مستمر هستیم و در بخش ارتباطات، روند رشد به اندازه‌ای زیاد بوده که این تغییرها به وضوح مشاهده می‌شود.
ایران در زمینه بهره‌وری از انرژی چه جایگاهی دارد؟
میزان بهره‌وری انرژی با شاخصی با عنوان شدت انرژی سنجیده می‌شود که هرچه این واحد بالاتر باشد، مصرف انرژی غیربهینه‌تر و هدررفت آن بیشتر خواهد بود. در این زمینه، شدت انرژی ایران ۱.۵ برابر متوسط جهانی است در حالی‌که می‌توان دست‌کم یک‌سوم مصرف انرژی کشور را کاهش داد. با کاهش این مقدار از هدررفت انرژی به‌راحتی می‌توان سطح تولید را در حالت فعلی ثابت نگه داشت و به شاخص متوسط بهره‌وری جهانی دست یافت.
با توجه به این موضوع، آیا به قانون یا برنامه‌ای برای توجه به ارتقای بهره‌وری در برنامه‌های توسعه‌ای اندیشیده شده است؟
با توجه به تاثیری که رشد بهره‌وری در تقویت رشد اقتصادی، ایجاد اشتغال و رفاه عمومی دارد از برنامه‌های توسعه سوم به بعد توجه ویژه‌ای به این امر شده است. از سویی در سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف که در ۱۳۸۹ خورشیدی ابلاغ شد، قرار بود در طول برنامه پنجم توسعه، شدت انرژی به اندازه یک‌سوم کاهش یابد و در برنامه ششم این مقدار به یک‌دوم برسد.
توجه به بهینه‌سازی مصرف انرژی در برنامه‌های توسعه‌ای نشان‌دهنده اهمیت این شاخص و نقش موثر آن در اقتصاد کشور است.
کشورهای جهان چه اقدام‌هایی برای افزایش بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف انجام داده‌اند و چگونه می‌توان از آنها الگو گرفت؟
کشورهای گوناگون جهان به‌عنوان نمونه کشورهای عضو آژانس بین‌المللی انرژی ( IEA ) در سال ۲۰۱۶ میلادی حدود ۳۳۰ میلیارد دلار برای ارتقای بهره‌وری مصرف انرژی سرمایه‌گذاری کردند که این رقم حتی در حوزه سرمایه‌گذاری‌های جهانی در بخش انرژی نیز مبلغ زیادی محسوب می‌شود و به‌طور تقریبی نصف سرمایه‌گذاری در بخش بالادستی نفت و گاز در سطح جهانی است. این اقدام و دیگر فعالیت‌های این کشورها، باعث شد مصرف انرژی آنها روند کاهشی را طی کند.
به‌عبارت دیگر، نه‌تنها شدت مصرف انرژی این کشورها کاهش داشت، بلکه در ۳ دهه گذشته بهره‌وری مصرف انرژی آنها نیز به‌طور مستمر بهبود یافت. این در حالی است که همه آنها رشد اقتصادی نیز داشته‌اند.
بسیاری بر این باورند که با کاهش مصرف به‌ویژه در بخش انرژی، رشد اقتصادی کاهش می‌یابد. این موضوع را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
انتظار می‌رود با افزایش فعالیت‌های اقتصادی، میزان مصرف انرژی افزایش یابد اما در کشورهای یادشده به‌دلیل افزایش بهره‌وری و تغییر ساختار اقتصادی مصرف انرژی به‌طور همزمان، میزان مصرف نهاده‌ها کاهش یافته است.
با افزایش بهره‌وری می‌توان محصول بیشتری را با نهاده‌های پیشین تولید کرد؛ افزون بر آن، افزایش بهره‌وری نیازمند سرمایه‌گذاری‌های جدید و مهندسی‌های نوین است که باعث ایجاد اشتغال و به طبع رشد اقتصادی می‌شود.
همان‌طور که می‌دانید، یکی از موضوع‌های بااهمیت در جامعه کنونی، تحقق اقتصاد مقاومتی است که رهبر معظم انقلاب نیز همواره بر آن تاکید دارند. به نظر شما، افزایش بهره‌وری چقدر می‌تواند در دستیابی به اهداف این مهم موثر باشد؟
یکی از ارکان مهم اقتصاد مقاومتی، اصلاح الگوی مصرف است. وابستگی کشور به نهاده‌های گوناگون از جمله انرژی باعث می‌شود در صورت ایجاد شوک در اقتصاد، جامعه نتواند به حالت پیشین بازگردد؛ بنابراین اگر سطح مصرف به‌ویژه در بخش انرژی کاهش یابد، می‌توان سبد صادرات کشور را با فروش نفت و فرآورده‌های آن متنوع کرد که این گامی در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی به‌شمار می‌رود.
به نظر شما، چالش‌های اصلی فراروی تحقق بهره‌وری چیست و چگونه می‌توان این مانع‌ها را از میان برداشت؟
مهم‌ترین چالش امروز کشور برای دستیابی به افزایش بهره‌وری، قیمت‌گذاری نادرست برخی از حامل‌های انرژی است.
با توجه به اینکه نرخ برق و گاز بسیار پایین‌تر از بهای تمام‌شده آن تعیین می‌شود، این امر سیگنال مناسبی برای افزایش بهره‌وری به بازار نمی‌دهد و زمینه‌های افزایش بهره‌وری را فراهم نمی‌کند.
در بخش حمل‌ونقل نیز با وجود اینکه نرخ فروش فرآورده‌های نفتی مانند بنزین تا میزان زیادی به نرخ واقعی نزدیک شد اما به‌دلیل در دسترس نبودن فناوری‌های نوین و زیرساخت‌های مناسب، بهره‌وری تحقق نیافت.
بنابراین راهکار افزایش بهره‌وری، برنامه‌ریزی‌های منسجم و سیاست‌گذاری‌های بلندمدت و مستمر دولت‌هاست.
در برخی کشورها با وجود اینکه دولت‌ها کمترین دخالت را در اقتصاد دارند اما در زمینه بسترسازی و حمایت از برنامه‌های مربوط به بهینه‌سازی مصرف و افزایش بهره‌وری همه توانخود را به‌کار می‌گیرند؛ موضوعی که در ایران نیز باید به آن توجه شود.
