نظام کدگذاری پایه‌ای برای عدالت مالیاتی
غلامعلی رموی کارشناس اقتصادی
اقتصاد هر کشور برای رشد و شفافیت به یک نظام دقیق و قابل‌اعتماد برای شناسایی و طبقه‌بندی فعالیت‌های اقتصادی نیاز دارد. بدون چنین چارچوبی، سیاست‌گذاری اقتصادی، مالیات‌گیری عادلانه و تحلیل‌های آماری دچار ابهام می‌شود. کشورهای پیشرفته، از جمله سوئد، این نظم را از طریق نظام SNI (Standard för svensk näringsgrensindelning) برقرار کرده‌اند که مانند شناسنامه رسمی برای هر کسب‌وکار عمل می‌کند (SCB، ۲۰۲۳).
در ایران نیز ساختار مشابهی برپایه طبقه‌بندی بین‌المللی ISIC وجود دارد، اما به‌دلیل تعدد نهادهای تصمیم‌گیر و نبود یک متولی واحد، این ساختار نتوانسته نقش خود را در تحقق عدالت مالیاتی و سیاست‌گذاری مبتنی بر داده ایفا کند. این مقاله با نگاهی تطبیقی میان ایران و سوئد، نشان می‌دهد که چگونه استقرار یک نظام منسجم شبیه SNI می‌تواند در ایران به شفافیت اقتصادی، افزایش درآمد مالیاتی و کاهش احساس تبعیض میان مودیان کمک کند.
تحلیل تطبیقی:
۱ ـ ساختار نهادی و متولیان
در سوئد، نظام SNI توسط اداره آمار سوئد (Statistiska Centralbyrån – SCB) و اداره مالیات (Skatteverket) به‌صورت هماهنگ اداره می‌شود. هر شرکت هنگام ثبت در سامانه دولتی باید کد SNI خود را اعلام کند و این اطلاعات به‌صورت خودکار میان نهادهای دولتی به اشتراک گذاشته می‌شود (Skatteverket، ۲۰۲۲).
در ایران، چند نهاد شامل سازمان امور مالیاتی، مرکز آمار، وزارت صنعت، معدن و تجارت و اتاق اصناف هرکدام نسخه‌ای از کدهای ISIC را در اختیار دارند. این چندگانگی باعث شده داده‌ها پراکنده، متناقض و غیرقابل‌تحلیل جامع باشند.
بر اساس اصول حاکمیت داده، پیشنهاد می‌شود «مرکز آمار ایران» با همکاری سازمان امور مالیاتی کشور متولی اصلی یکپارچه‌سازی و بروزرسانی نظام کدهای فعالیت اقتصادی باشد؛ چرا که این دو نهاد همزمان مسئول تولید داده‌های اقتصادی و دریافت اطلاعات مالیاتی هستند (مرکز آمار ایران، ۱۴۰۱).
۲ ـ شفافیت، دسترسی و عدالت مالیاتی
در سوئد، داده‌های SNI عمومی و آنلاین هستند و هر شهروند می‌تواند به‌راحتی نوع فعالیت خود را جست‌وجو کند. این شفافیت باعث کاهش خطا در ثبت فعالیت‌ها و اعتماد بیشتر بین دولت و فعالان اقتصادی می‌شود.
در ایران اما کدهای ISIC و مالیاتی در سامانه‌هایی قرار دارند که دسترسی عمومی به آنها دشوار است. در نتیجه، بسیاری از صاحبان کسب‌وکار نمی‌دانند در کدام طبقه فعالیت می‌کنند یا چه پیامدمالیاتی دارد.
نبود شفافیت، یکی از دلایل اصلی احساس تبعیض در میان مودیان مالیاتی است، زیرا گروه‌هایی که به اطلاعات دقیق‌تر یا روابط اداری بهتر دسترسی دارند، از پرداخت واقعی مالیات فرار می‌کنند، در حالی‌که سایرین مالیات بیشتری می‌پردازند.
یک نظام یکپارچه و شفاف مانند SNI می‌تواند به قانونمندتر شدن نظام مالیاتی کمک کند؛ زیرا تمام مودیان در یک چارچوب داده‌ای قابل نظارت قرار می‌گیرند.
۳ ـ اثر نظام منسجم کدهای فعالیت بر درآمد مالیاتی
تجربه سوئد نشان می‌دهد که انسجام داده‌های اقتصادی نه‌تنها عدالت را تقویت می‌کند بلکه درآمد مالیاتی را نیز افزایش می‌دهد بدون آنکه فشار مضاعفی بر گروه خاصی وارد شود (OECD، ۲۰۲۳).
زمانی که تمام فعالیت‌های اقتصادی با کدهای مشخص در پایگاه داده ثبت شوند، دولت می‌تواند پایه‌های مالیاتی را گسترش دهد، شکاف‌های مالیاتی را شناسایی کند و نرخ موثر مالیات را به‌صورت عادلانه‌تری تنظیم کند.
در ایران نیز در صورت یکپارچه‌سازی سامانه ISIC و مالیاتی، دولت می‌تواند به‌جای افزایش نرخ مالیات، با شناسایی دقیق‌تر فعالیت‌های اقتصادی، درآمد پایدار و منصفانه‌تری کسب کند.
۴ ـ فرهنگ داده و آموزش کارآفرینان
در سوئد، مفهوم SNI از آموزش‌های کارآفرینی در مدارس و دانشگاه‌ها آغاز شده و بخشی از سواد اقتصادی شهروندان محسوب می‌شود. اما در ایران، بیشتر صاحبان کسب‌وکار تنها در زمان ثبت شرکت یا توسط حسابدار خود از وجود چنین کدی مطلع می‌شوند.
ادغام آموزش نظام کدهای فعالیت اقتصادی در دوره‌های کارآفرینی، می‌تواند نخستین گام در نهادینه‌سازی فرهنگ داده‌محور در ایران باشد (World Bank، ۲۰۲۱).
نتیجه‌گیری
بررسی تطبیقی نظام SNI در سوئد و ISIC در ایران نشان می‌دهد که مشکل اصلی ایران در ساختار حکمرانی داده‌ها و تعدد نهادهای تصمیم‌گیر است. اگر مرکز آمار ایران و سازمان امور مالیاتی به‌عنوان 2 بازوی اصلی داده و درآمد با همکاری یکدیگر نظامی مشابه SNI را پیاده‌سازی کنند، 3 دستاورد کلیدی حاصل می‌شود:
1ـ افزایش شفافیت و کاهش فساد اداری
2ـ کاهش احساس تبعیض میان مودیان و تقویت اعتماد عمومی به نظام مالیاتی
3ـ افزایش پایدار درآمد مالیاتی بدون افزایش نرخ‌ها
بنابراین، ساختار منسجم کدهای فعالیت اقتصادی نه‌تنها ابزار آماری یا اداری، بلکه پایه‌ای برای عدالت مالیاتی و کارآمدی دولت الکترونیک در ایران است.
