تولید رانتی در غیاب بهره‌وری
مفهوم بهره‌وری در سده‌های اخیر وارد ادبیات جهان شد. براساس تعاریف متعارف، بهره‌وری را می‌توان استفاده کارآمد از عوامل تولید (کار، سرمایه، انرژی و...) برای تولید کالاها و خدمات معنی کرد. بهره‌وری سرمایه به‌منزله آن است که در ازای هر واحد سرمایه ثابت، چه میزان ارزش‌افزوده ایجاد می‌شود.
اگر انرژی را به‌عنوان یکی از منابع تولید در نظر بگیریم، در این صورت مفهوم بهره‌وری انرژی موردتوجه قرار خواهد گرفت. بهره‌وری انرژی با نظر به محدودیت‌های پیش‌روی تامین انرژی صنایع در سال‌های اخیر موردتوجه بیشتری قرار گرفته است. در همین‌حال باید تاکید کرد که رشد بهره‌وری کل عوامل تولید، زمینه کاهش هزینه‌ها و افزایش قدرت رقابت تولیدکننده‌ها در بازار را فراهم می‌کند. در واقع رشد بهره‌وری کل عوامل تولید، سبب کاهش سطوح قیمت‌ها می‌شود. کاهش سطوح مخالف قیمت‌ها، زمینه کاهش هزینه‌های متوسط تولید کالا و خدمات در بازار و افزایش میزان سودآوری واحدهای تولیدی را نیز فراهم می‌کند. پیامد چنین تحولی در افزایش توان رقابتی محصولات یک صنعت، نمایان می‌شود. در همین حال به امکانی برای توسعه تولید و استفاده از حداکثر ظرفیت‌های تولیدی می‌انجامد، اما با نگاهی کلی به عملکرد صنایع کشور می‌توان این‌طور ادعا کرد که واحدهای موردبحث از بهره‌وری پایینی برخوردار هستند و تنها با اتکا به انواع رانت و حمایت‌های دولت به فعالیت خود ادامه می‌دهند.
بهره‌ور نیستیم
غلامرضا خلیقی، فعال صنعت فولاد در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: بهره‌وری به‌طورکلی نسبت میزان محصول یا درآمد به‌دست‌آمده به‌ازای میزان نهاده مصرف‌شده برای آن است. در صورت افزایش بهره‌وری در تولید یک محصول می‌توان مقدار تولید بیشتری داشت، بدون اینکه میزان مصرف نهاده را افزایش داد. این فعال صنعت فولاد افزود: بهره‌وری در حوزه‌های مختلفی موردتوجه قرار می‌گیرد که از جمله آنها می‌توان به بهره‌وری مصرف انرژی، مواد اولیه تولید، منابع انسانی و... اشاره کرد.
خلیقی بااشاره به موضع بهره‌وری مصرف انرژی در صنایع گفت: بسیاری از صنایع در کشور ما با ارائه سیگنال فراوانی انرژی احداث شده و توسعه یافته‌اند. در چنین فضایی، بهره‌وری مصرف انرژی آن‌طور که باید، موردتوجه قرار ندارد. بی‌توجهی به بهره‌وری مصرف انرژی از دلایل مختلفی نشأت می‌گیرد. ارزانی انرژی یکی از مهم‌ترین دلایلی است که در طول دهه‌های اخیر و در بخش‌های مختلف، سبب کم‌توجهی به بهره‌وری مصرف انرژی شده است. در واقع مصرف بالای انرژی، آن‌طور که باید برای مصرف‌کنندگان آن، هزینه به‌دنبال ندارد.
وی افزود: البته در حال حاضر و باتوجه به کاستی‌های حاکم بر این بخش، رشد بهای انرژی به‌تنهایی محرک صنایع برای حرکت به‌سمت بهره‌وری مصرف انرژی نخواهد بود، چراکه حرکت صنایع در مسیر ارتقای بهره‌وری انرژی، نیازمند نوسازی تجهیزات و خطوط تولید است. این مهم نیز با تامین منابع مالی لازم ممکن می‌شود، اما باید پذیرفت که در حال حاضر بسیاری از صنایع با مشکلات مالی جدی در روند فعالیت خود دست‌به‌گریبان هستند که روند تولید آنها را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد.
خلیقی بااشاره به چالش‌های ارزی که عملکرد صنایع را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد، افزود: واقعی نبودن بهای ارز از دیگر دلایلی است که بر بار مشکلات تولید می‌افزاید و مسیر بهره‌وری را بیش‌ازپیش دشوار می‌کند. علاوه‌براین، در شرایطی که دولت اقدام به قیمت‌گذاری محصولات تولیدشده در صنایع می‌کند، سودآوری تولید تحت‌تاثیر سیاست‌های دولت قرار می‌گیرد و در نتیجه تحقق اهداف بهره‌وری ممکن نخواهد بود.
رشد بهره‌وری تجهیزات نوین می‌خواهد
این فعال صنعت فولاد تاکید کرد: ارتقای بهره‌وری نیازمند واردات تجهیزات نوین، بازسازی و نوسازی صنایع و خطوط تولید است، اما واردات و نوسازی خطوط تولید به توان مالی صنایع بستگی دارد و به این سادگی‌ها ممکن نخواهد بود. نبود منابع مالی، امکان بهبود شرایط و ارتقای بهره‌وری را برای صنایع دشوار می‌کند.
خلیقی در ادامه از نبود فضای رقابتی میان صنایع به‌عنوان دیگر دلایل بی‌توجهی به بهره‌وری نام برد و افزود: به‌عنوان‌مثال خودروسازان کشور در نبود فضای رقابت و باتوجه به انحصاری که بر فضای تولید سایه انداخته است، بی‌توجه به بهره‌وری فعالیت می‌کنند. در چنین وضعیتی، تنها دریافت رانت و امتیازات دولتی، ادامه تولید را برای صنایع ممکن می‌کند. وی گفت: البته اصلاح این شرایط نیازمند تامین منابع مالی است و بدون دسترسی به سرمایه لازم، امکان ارتقای بهره‌وری وجود ندارد.
خلیقی گفت: در حال حاضر برخی صنایع با ظرفیت پایین فعالیت می‌کنند و به تولید مشغول هستند؛ در چنین فضایی این سوال مطرح می‌شود که صنایع موردبحث چطور سرپا مانده‌اند؟
وی افزود: تولید با ظرفیت پایین یکی از دلایل اصلی افت قابل‌توجه بهره‌وری تولید است. به‌اعتقاد من، این واحدها با بهره‌مندی از انواع رانت و امتیازات دولتی، سرپا مانده‌اند. چنانچه این رانت از میان رود، بسیاری از این صنایع امکان تداوم تولید را نخواهند داشت.
این فعال صنعت فولاد بااشاره به روند فعالیت واحد تحت‌مدیریت خود گفت: ما در سال‌های اخیر برای کاهش مصرف انرژی (برق، آب و گاز) سرمایه‌گذاری کرده‌ایم تا میزان مصرف انرژی‌مان به نرم‌های جهانی نزدیک شود؛ اما هنوز هم با میانگین مصرف انرژی در صنایع بین‌المللی فاصله قابل‌توجهی داریم، بنابراین تداوم تولید برای ما با سرمایه‌گذاری بیشتر برای بهینه‌سازی و نوسازی تجهیزات ممکن است؛ در غیر این صورت به مرحله زیان وارد خواهیم شد.
توسعه با اتکا به بهره‌وری
سعید برزگر، کارشناس صنعتی در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: بهره‌وری و بهینه‌سازی از مفاهیم موردتوجه در علم اقتصاد و مدیریت هستند. با تکیه بر مفاهیم یادشده، می‌توان برای استفاده موثر از منابع و امکانات برنامه‌ریزی کرد. باتوجه به شاخصه‌های تولید و مصرف، بهره‌وری در صنایع از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. تکیه بر شاخصه‌های ارتقای بهره‌وری، زمینه افزایش رقابت‌پذیری را میان صنایع فراهم می‌کند و در همین حال، سودآوری بنگاه‌ها را افزایش می‌دهد، بدین ترتیب می‌توان زمینه حضور موفق یک محصول را در بازار رقابت جهانی فراهم کرد. این مهم از یک‌سو به رشد درآمدهای ارزی کور منتهی می‌شود و از سوی دیگر، محرک تولید هرچه بیشتر است.
وی افزود: توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که بهره‌وری یا بهینه‌سازی مصرف در حوزه‌های مختلفی همچون بهره‌مندی از توان و مهارت نیروی انسانی، مصرف انرژی، استفاده از فناوری‌های پیشرفته، بومی‌سازی و داخلی‌سازی قطعات، تجهیزات مدرن، مدیریت منابع مالی، منابع انسانی و... موضوعیت می‌یابد.
در ادامه این کارشناس اقتصادی خاطرنشان کرد: زنجیره فولاد از اهمیت و اثرگذاری ویژه‌ای در روند رشد اقتصادی کشور برخوردار است؛ فعالان صنعت فولاد در طول سال‌های گذشته تلاش کرده‌اند تا همپای توسعه به شاخص‌هایی همچون بهره‌وری و بهینه‌سازی تولید نیز توجه ویژه داشته باشند. بر همین اساس نیز، در حال حاضر می‌توانیم ادعا کنیم که بهره‌وری در صنعت فولاد ایران در مقایسه با سایر صنایع بالاست. یکی از دلایل اصلی این موضوع را باید به حضور کارشناسان و مهندسان توانمند و باتجربه در صنعت فولاد نسبت داد؛ شاید این تعداد نیروی انسانی ماهر در سایر صنایع حضور ندارند. وی افزود: البته همچنان از استانداردهای جهانی فاصله داریم. کمااینکه از مقایسه میزان بهره‌وری در صنعت فولاد ایران با سایر کشورها درمی‌یابیم که صنعت فولاد ایران در مقایسه با سایر کشورهایی که در این صنعت از جایگاه و رتبه‌ای برخوردار هستند، از بهره‌وری چندان بالایی برخوردار نیست.
ضعف تکنولوژی، عامل افت‌بهره‌وری
برزگر گفت: البته این موضوع به‌منزله رد یا زیرسوال بردن کیفیت محصولات فولادی کشور نیست؛ بلکه ضعف یادشده موجب می‌شود بهای تمام‌شده در صنعت فولاد ما به‌مراتب بیشتر از کشورهایی با صنایع فولاد پیشرفته باشد. در چنین شرایطی، رقابت قیمتی فولاد دشوار می‌شود. چنانچه بهره‌وری افزایش یابد، بهای تمام‌شده تولید کاهش خواهد یافت. در چنین فضایی، سودآوری بیشتر می‌شود؛ بنابراین می‌توان رقابت آسان‌تر در بازار بین‌المللی داشت و زمینه را برای رشد فروش فراهم کرد.
وی افزود: ضعف‌های فناورانه و نبود تکنولوژی‌های نوین از دیگر دلایل کاهش بهره‌وری در صنعت فولاد کشور هستند. مهم‌ترین ضعف ما، نبود ماشین‌آلات روز جهان است. تحریم و نبود تعاملات سازنده در سطح بین‌المللی و همچنین سرمایه ناکافی مانع ورود تکنولوژی‌ها نوین به کشور شده و همین موضوع نیز بهره‌وری تولید را تحت‌تاثیر منفی قرار داده است.
این کارشناس صنعت فولاد گفت: در ادامه وجود ظرفیت‌های خالی در یک خط تولید به‌منزله افزایش هزینه‌های سازمان‌ها و کاهش بهره‌وری است. بااین‌وجود همواره ظرفیت تولید در صنایع کشور از ظرفیت اسمی به‌مراتب پایین‌تر است. بخش عمده‌ای از سرمایه‌گذاری در صنایع ثابت است؛ بنابراین افزایش تولید، سهم بسزایی در بهای تمام‌شده محصولات دارد که به کاهش هزینه‌ها منجر می‌شود، اما چنانچه یک واحد تولیدی با ظرفیت اسمی خود تولید کند، بهای تمام‌شده محصولات آن کاهش می‌یابد، زیرا هزینه‌های ثابت سرشکن می‌شود. در چنین شرایطی، امکان رقابت با کشورهای خارجی برای ما فراهم می‌شود.
وی در ادامه گفت: از جذب نیروی انسانی غیرمتخصص می‌توان به‌عنوان دیگر علت افت بهره‌وری در صنایع نام برد. بسیاری از این کارکنان غیرمتخصص از طریق مصاحبه و آزمون استخدام نمی‌شوند، بلکه عوامل سیاسی و اجتماعی در جذب آنها دخیل هستند. در چنین شرایطی، ممکن است برخی از این افراد مشخصات یا ویژگی‌های لازم برای کسب آن موقعیت شغلی را نداشته باشند، بنابراین اصلاح شرایط و سیاست‌گذاری‌های حاکم بر این بخش اهمیت می‌یابد.
سخن پایانی
در دنیای کنونی منظور از بهره‌وری، استفاده صحیح از امکانات برای رسیدن به نتیجه‌ای بهتر و مطلوب‌تر است. این نگرش در واحدهای تولیدی، زمینه‌ساز بقا و عامل اصلی رقابت در عرصه بازارهای داخلی و جهانی است. بهره‌وری در صنعت پدیده‌ای است که در مقایسه معنی پیدا می‌کند. بهینه‌سازی مصرف در صنایع از منظرهای متفاوتی همچون زمان، امکانات، سرمایه، انرژی، فرصت‌ها و نیروی انسانی موردتوجه قرار دارد. بهینه‌سازی مصرف انرژی در صنایع کشور طی سال‌های اخیر و باتوجه به روند روزافزون رشد بهای انرژی در دنیا و همچنین ناترازی تولید و مصرف منابع انرژی مختلف اعم از برق و گاز در کشور موردتوجه قرار گرفته است. به‌اعتقاد فعالان صنعتی و اقتصادی، نرخ پایین انرژی زمینه بی‌توجهی به بهره‌وری مصرف این منابع را در کشور فراهم کرده، بنابراین رشد نرخ انرژی در دستور کار دولت قرار گرفته است و زمینه ارتقای سطح بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف انرژی را توسط صنایع فراهم می‌کند، هرچند این روند رو به رشد قیمتی باید با تغییر خطوط تولید واحدهای صنعتی همراه باشد. یعنی دولت نیز وظیفه دارد، مسیر بهینه‌سازی مصرف انرژی را هموار کند.
