در طول سال‌های گذشته خبرهای متعدد و تلخی از وقوع حوادث در فرآیند استخراج از معادن به‌ویژه معادن زغال‌سنگ منتشر شده است. فعالیت در معدن زغال‌سنگ به‌سبب ویژگی‌های این محصول معدنی و نحوه استخراج آن از تونل‌های زیرزمینی با مخاطرات بسیاری همراه است. بهره‌مندی از فناوری‌های نوین، مسیر استخراج از معادن زغال‌سنگ را در سال‌های اخیر تسهیل کرده است. اما فرآیند معدنکاری در ایران همچنان در اغلب موارد به روش‌های سنتی در حال انجام است و ایمنی به دلایل مختلفی، نادیده انگاشته می‌شود.

موانع تامین ایمنی کدم‌ هستند؟

سعید صمدی، فعال صنعت زغال‌سنگ در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: حوادث معادن زغال‌سنگ در قیاس با سایر معادن، قابل‌توجه است. برهمین‌اساس نیز شاخصه‌های ایمنی در حوزه معادن به‌ویژه معدن‌های زغال‌سنگ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

وی افزود: تجهیزات از اثرگذاری بالایی بر حفظ ایمنی کارگران برخوردار هستند، عموم این تجهیزات وارداتی هستند و تامین آنها نیازمند اجرای تشریفات اداری واردات و همچنین تامین ارز است. بااین‌وجود، وزارت صنعت، معدن و تجارت در مقام متولی معادن، هیچ اهتمامی برای واردات این تجهیزات به خرج نمی‌دهد.
صمدی گفت: کشور در تامین ارز برای واردات با کمبود روبه‌رو است، اما در همین شرایط شاهد واردات بسیاری از کالاهای غیرضروری هستیم. در چنین موقعیتی واردات تجهیزات با هدف تامین ایمنی کارگران معادن زغال‌سنگ، از اولویت برخوردار نیست.
وی افزود: باوجود تلاش‌های انجام‌گرفته از سوی فعالان صنعت زغال‌سنگ در برقراری تعامل با مسئولان وزارت صنعت، معدن و تجارت و معاونت صنایع ماشین‌آلات و تجهیزات این وزارتخانه، هنوز درک مشترکی از سوی مسئولان برای اصلاح شرایط ایجاد نشده است. در نتیجه همکاری لازم برای تامین نیازهای اساسی این معادن انجام نمی‌گیرد.
این فعال صنعت زغال‌سنگ گفت: بی‌توجهی به نیازهای اساسی در معادن زغال‌سنگ کشور در حالی است که این بخش از اثرگذاری بالایی بر اقتصاد ایران برخوردار است. در سال‌های گذشته و به‌دنبال تضعیف صنعت زغال‌سنگ ایران، شاهد تامین بخش بزرگی از نیاز کشور به زغال از طریق واردات بوده‌ایم. واردات زغال‌سنگ ایران در سال گذشته برابر ۷۰۰ میلیون دلار برآورد شده است. یعنی ارز قابل‌توجهی از کشور خارج‌ شده، در حالی‌ که کشور ما ذخایر قابل‌توجه زغال برخوردار است. چنانچه مسیر تولید زغال‌سنگ در کشور تقویت شود، نیاز کشور به این محصول از داخل تامین خواهد شد و جلوی خروج ارز نیز گرفته می‌شود.
صمدی تاکید کرد: ایران در سال‌های اخیر با محدودیت جدی در تامین انرژی روبه‌رو شده است، در همین حال زغال‌سنگ نیز به‌عنوان یکی از منابع اصلی انرژی در دنیا شناخته می‌شود، بنابراین انتظار می‌رود روی برداشت از این ذخیره، سرمایه‌گذاری بیشتری شود.
این فعال صنعت زغال‌سنگ گفت: بسیاری از معادن و صنایع کشور در سال‌های گذشته با اتکا به فضای رانت یا امتیازات دولتی، مسیر توسعه را پیموده‌اند، اما فعالان صنعت زغال‌سنگ از هیچ امتیاز ویژه‌ای برخوردار نبوده‌اند، در نتیجه این صنعت تحت‌تاثیر شرایط اقتصادی، به‌شدت آسیب‌پذیر شده است. علاوه‌براین، زغال‌سنگ ایران نیز با بهای معادل یک‌سوم نرخ این محصول در بازار جهانی، به‌فروش می‌رسد، در نتیجه فشار قابل‌توجهی به این صنعت تحمیل می‌شود.
صمدی گفت: در شرایطی که صنعت زغال‌سنگ با محدودیت‌های جدی در روند فعالیت خود روبه‌رو است، موضوعات مهمی همچون ایمنی، به حاشیه رانده می‌شوند. نبود نگاه تخصصی و صحیح به روند تامین تجهیزات ایمنی در معادن نیز بر شدت بحران‌های حاکم بر این بخش می‌افزاید.

خطر در کمین کارگران

یدالله زمانی، یکی از کارکنان معدن زغال‌سنگ در شهرستان‌های زرند و کوهبنان استان کرمان در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: در سال‌های اخیر، شاهد بروز انواع حوادث معدنی بوده‌ایم. این حوادث به‌دلیل نبود تجهیزات به‌روز و وسایل مدرن در معادن به‌وقوع می‌پیوندد. تحریم، دشوار شدن واردات تجهیزات و ماشین‌آلات مناسب استخراج، کار در معادن را ناایمن‌تر کرده است.

رئیس شورای اسلامی کار منطقه زغال‌سنگ پابدانا واقع در شهرستان‌های زرند و کوهبنان استان کرمان گفت: علاوه بر حوادث که جان کارگران را تهدید می‌کند، معدنکاران زغال‌سنگ با انواع بیماری‌های دشوار ریوی و قلبی و عروقی حاد روبه‌رو می‌شوند. دیسک کمر، آرتروز گردن، زانو، ساییدگی مفاصل و... در میان کارگران این معادن رایج است. بر همین اساس نیز انتظار می‌رود شرایط کار این افراد متناسب با دشواری کار آنها تدوین شود. به‌گفته زمانی، در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ براساس قانون استخدامی فولاد، کارگران با ۱۵سال سابقه، بازنشست می‌شدند. در آن دوره، معادن زغال‌سنگ کرمان زیرمجموعه شرکت ذوب‌آهن اصفهان بودند و شرایط مناسب‌تری نیز برای کارگران وجود داشت. در همان دوره و پس از بررسی‌های پزشکی، مدت‌زمان کاری یک کارگر معدن زغال در کارگاه استخراج ۱۰ سال و ۵ سال فعالیت مرتبط با استخراج تعیین شد.

وی افزود: کارگران با ۱۵سال سابقه کار با ۳۰ روز حقوق بازنشست می‌شدند؛ بدین‌ترتیب هنوز جانی برای زندگی برای آنها باقی می‌ماند. اما در سال ۷۲ همه کارگران معدن زغال‌سنگ تحت‌پوشش بیمه تامین اجتماعی درآمدند. تامین اجتماعی هم که نهادی نیمه‌دولتی به‌حساب می‌آمد، در ادامه، تمامی مشاغل سخت و زیان‌آور را بدون توجه به تفاوت‌های‌شان در یک دسته قرار داد. در چنین شرایطی، کار کارگران معادن زغال‌سنگ با سایر مشاغل یکسان دیده ‌شده است، اما هر سال ۶ ماه ضریب به آنها داده می‌شود، یعنی این کارگر باید ۲۰ سال کار کند تا بازنشست شود.
این فعال بخش معدن گفت: در این ۲۰ سال هم نباید بیشتر از یک سال و یک روز، میان بیمه‌اش وقفه بیفتد، در غیر این صورت، پس از ۲۵ سال کار، بازنشسته می‌شوند، اما کارگری که ۲۰ سال در معدن زغال کار کند، عمری برایش نمانده و در مدت کوتاهی می‌میرد. اگر هم زنده بماند، با انواع بیماری‌های خطرناک و با هزینه‌های سرسام‌آور روبه‌رو خواهد شد.
وی افزود: کارگان معادن زغال‌سنگ به‌سبب نوع فعالیت خود، اغلب عمر بسیار کوتاهی دارند. افزودن زمان فعالیت این کارگران تا بازنشستگی به‌منزله مرگ هرچه سریع‌تر این افراد خواهد بود. امید به زندگی یک کارگر معدن، حدود ۵۰ سال است. این کارگران امیدی به ادامه حیات خود برای مدت‌زمان طولانی ندارند. متاسفانه در همین بازه زمانی کوتاه زندگی نیز، با انواع مشکلات و بیماری‌ها روبه‌رو می‌شوند و کیفیت حیات آنها کاهش می‌یابد؛ چنانچه کارگر معدن قبل از سن بازنشستگی از دنیا برود، خانواده وی همان مستمری مرسوم و حقوق پایه وزارت کار را دریافت می‌کند. این‌ در حالی است که کارگران سال‌های متمادی را در دشوارترین شرایط کار کرده‌اند تا خانواده‌شان از رفاه نسبی برخوردار شوند.
زمانی تاکید کرد: هر بار مسئولان برای بازدید به این منطقه می‌آیند، ما از مشکلات‌مان می‌گوییم و آنها وعده رفع مشکلات را می‌دهند، اما تمام وعده‌های مطرح‌شده از سوی مسئولان به‌سرعت فراموش می‌شود.

رئیس شورای اسلامی کار منطقه زغال‌سنگ پابدانا واقع در شهرستان‌های زرند و کوهبنان استان کرمان گفت: کارگران معادن زغال استان کرمان که در بخش خصوصی فعالیت دارند، ماهانه حدود ۹.۵ میلیون تومان درآمد دارند. همین کارگر از بخش دولتی ماهانه ۱۳ تا ۱۵ میلیون تومان دستمزد دریافت می‌کند. حقوق و دستمزد کارگران به‌اندازه‌ای پایین است که اغلب آنها ناچارند تمام تعطیلات را هم کار کنند تا معیشت خانواده‌شان تامین شود. یعنی این افراد از جان‌شان برای تامین معیشت خانواده خود مایه می‌گذارند. در چنین شرایطی، به‌طبع احتمال بروز حوادث معدنی شدت خواهد یافت.

زمانی در ادامه اظهار کرد: فعالیت‌های معدنی در دید مردم نیستند و به‌همین سبب نیز، کارگران معدن جزو اقشار فراموش‌شده جامعه هستند. کارگران معادن زغال‌سنگ به‌سبب شرایط دشوار فعالیت در این بخش و تونل‌های زیرزمینی در مقایسه با سایر کارگران معدنی، لطمات جسمی بیشتری را متحمل می‌شوند، اما باید بپذیریم که گویی این کارگران زنده‌به‌گور شده‌اند.

زمانی افزود: وضعیت دستمزد و معیشت در سال‌های اخیر باتوجه به تورم، برای اقشار گوناگون دشوار و نگران‌کننده شده است. این فشارها به‌قدری شدت گرفته‌اند که در سال‌های اخیر شاهد شکل‌گیری برخی اعتصابات از سوی کارمندان و کارگران در بخش‌های گوناگون بوده‌ایم. این اعتراضات حکایت از فشار قابل‌توجه معیشت و نابرابری سطح حقوق و دستمزد با معیشت مردم دارد.میان فعالیت‌های سخت و طاقت‌فرسا تفاوت بسیاری است. به‌عنوان‌مثال، سختی فعالیت در معدن زغال‌سنگ قابلیت مقایسه با حرفه خبرنگاری یا پرستاری ندارد. حتی فعالیت در یک معدن روباز از منظر درجه سختی به‌مراتب‌ساده‌تر فعالیت در تونل‌های عمیق معادن زغال‌سنگ است.

سخن پایانی

بهره‌مندی از ظرفیت‌های معدنی مسیر توسعه صنعتی و اقتصادی کشور را تسهیل می‌کند. بااین‌وجود، همزمان با توجه به برداشت از ذخایر معدنی و توسعه فرآوری، موضوع ایمنی نیز باید در اولویت قرار گیرد. این حوادث در شرایطی پیش می‌آید که بخش معدن و صنایع‌معدنی از اثرگذاری ویژه‌ای بر توسعه اقتصادی کشور برخوردار است؛ در نتیجه تجدیدنظر در سیاست‌های حاکم بر این بخش و در اولویت قرار دادن جان انسان‌ها ضروری به‌نظر می‌رسد. باوجود تلاشی که در سال‌های اخیر برای ارتقای سطح سلامت کارگران در حوزه‌های معدنی و صنعتی انجام‌ گرفته است، اما همچنان شاهد کمبودهایی در این بخش هستیم. از جمله آنکه، مسئول فنی معادن که وظیفه نظارت بر رعایت الزامات ایمنی در بخش معادن را برعهده دارد، حقوق خود را از صاحب معدن یا بهره‌بردار آن دریافت می‌کند، همین وابستگی مالی نیز می‌توان از حساسیت‌ها به شاخصه‌های ایمنی کار بکاهد یا برخی از ابعاد این مسئله همچون ایمنی از منظر طراحی صنعتی موردتوجه مجموعه‌ها قرار نمی‌گیرد. علاوه‌براین، کشور ما با کمبودهای جدی در تامین تجهیزات ایمنی مواجه است، اما فرآیند واردات این محصولات، تسهیل نمی‌شود. باتوجه به اهمیت روند تامین ایمنی کارگران انتظار می‌رود با حساسیت بیشتری برای ارتقای سطح ایمنی و سلامت کارکنان در بخش‌های مختلف معدنی و صنایع‌معدنی تلاش کرد. در همین حال، باید خاطرنشان کرد که فعالیت در محیط‌های صنعتی با انواع آسیب‌ها به‌ویژه برای کارگران همراه است که از جمله آنها می‌توان به استنشاق گازهای آلاینده، سوختگی و... اشاره کرد. بر همین اساس نیز، انتظار می‌رود محیط کار برای کارکنان ایمن و آموزش‌های لازم برای مقابله با شرایط خطرناک به آنها داده شود.