مرگ تدریجی تالاب‌ها، بار دیگر نشان داد که حکمرانی آب در ایران نه‌تنها به بهبود شرایط کمکی نکرده ، بلکه بر وخامت اوضاع دامن هم زده است. منابع آب در ایران به شکل‌های مختلف و به‌واسطه سیاست‌های نادرست کاهش می‌یابد یا از بین می‌رود. خشک شدن تالاب‌ها، کاهش چشمگیر منابع زیرزمینی آب و فرونشست و ...، مهر تاییدی بر این ادعا است. طبق آخرین پژوهش‌های مرکز مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران درباره وضعیت منابع آب کشور، ایران هم از نظر سرانه آب تجدیدپذیر و هم از نظر میزان برداشت نسبت به آب تجدیدپذیر وارد مرحله تنش آبی شده است. در دوره منتهی به سال ۱۳۸۶ و ۱۰۴ میلیارد مترمکعب در دوره منتهی به سال ۱۳۹۰ تقلیل یافته است. همچنین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که سرانه آب در ایران در افق ۱۴۲۰ با فرض ۱۰۶ میلیون نفر جمعیت، به ۹۷۶ مترمکعب خواهد رسید. این یعنی آب جیره‌بندی خواهد شد و دیگر نمی‌توانیم با باز کردن شیر آب، یک لیوان آب سالم بنوشیم یا روستاهایی که به منابع آب لوله‌کشی دسترسی ندارند، باید ساعت‌های بیشتر و مسافت‌های طولانی‌تری را برای آوردن آب به خانه‌های‌شان طی کنند. صمت در این گزارش به نقش دولت در مدیریت منابع آبی کشور و دستاوردهای دانش‌بنیان‌ها به‌منظور حل چالش‌های آبی پرداخت.

چالش آب و خطر کمبود غذا

پدرام جدی، کارشناس آب در گفت‌وگو با صمت درباره راهکار مدیریت منابع آب در کشور و دلایل بحران آب گفت: شرایط بد منابع آبی کشور بر کسی پوشیده نیست. امسال هم در بسیاری از استان‌ها با خشکسالی آسیب‌زننده مواجه بوده‌ایم. رسوبی بودن سدها و کشاورزانی که در مضیقه تامین آب هستند، گواه خوبی است تا بگوییم کشور روزبه‌روز به بحران آب نزدیک‌تر می‌شود و اگر با جدیت برنامه‌ریزی نشود، ممکن است با چالش‌های جدی در بحث تامین مواد غذایی روبه‌رو شویم.

وی افزود: اینکه بگوییم کمبود آب در کشور ناشی از الگوهای بارشی است و به‌عبارتی، آن را به طبیعت ربط دهیم، به‌نوعی طفره رفتن از موضوع بکارگیری روش‌های جدید مدیریت منابع آب است. اگر با دیدی بلندمدت به الگوی بارشی کشور نگاه کنیم، باوجود باران‌های اخیر، رگباری‌شکل و خشکسالی پاییز، در مجموع، میزان بارش به‌میزان معناداری تغییر نکرده است. در حقیقت، جنس بارش‌ها تغییر کرده و میزان ورودی آب به کشور کمابیش یکسان بوده است. در نتیجه، چون نظام مدیریت منابع آب کشور مبتنی بر الگوهای قبلی بارش است، هنوز نتوانسته با این الگوها خود را وفق بدهد. به‌گفته جدی، حدود ۷۱ درصد از کل بارش، نزدیک به ۴۱۲ میلیارد مترمکعب از آب کشور تبخیر می‌شود و از دست می‌رود. البته ناگفته نماند که تبخیر، جزئی از چرخه آب بوده و بخشی از تبخیر بالا به وضعیت جغرافیایی و میزان تابش خورشید برمی‌گردد، اما تخریب پوشش گیاهی و بافت خاک هم اثر قابل‌لمسی در این پدیده دارد. برای مثال، پاییز سال گذشته، شاهد ریزش باران چندروزه در نیمه جنوبی کشور بودیم. در شهر کنارک در یک روز ۲۴۰ میلی‌لیتر بارندگی در یک روز اتفاق افتاد؛ یعنی از میانگین سالانه کشور هم بیشتر. اتفاقی که افتاد، این بود که بخشی زیادی از این آب در بستر آب‌های سطحی وارد خلیج‌فارس و بخشی دیگر هم که رقم قابل‌ملاحظه‌ای بود، تبخیر شد.

این کارشناس افزود: حال اگر بتوان با روش و شیوه‌هایی سرعت تبخیر آب را در بالادست کاهش داد تا فرصت جذب آب توسط زمین فراهم شود، می‌توان نسبت به نگهداشت آب در سال‌های آتی و مواجهه درست با بحران آبی کشور امیدوار بود. در واقع، با شیوه‌هایی می‌توان آب را به داخل زمین تزریق کرد.

کارنامه سیاه دولت‌ها در مدیریت آبی

در ادامه، انوش نوری اسفندیاری، موسس اندیشکده تدبیر آب در گفت‌وگو با صمت بااشاره به نقش دولت در مدیریت منابع آب گفت: امروزه ثابت شده است که دولت‌ها نمی‌توانند مشکلات آب را به‌تنهایی مدیریت کنند. گروهی که در این رابطه می‌توانند وارد گود شوند و مشکلات واقعی آب را به‌چالش بکشند، مردم و بخش خصوصی هستند، اما آنچه تاکنون مشاهده شده، نقش کمرنگ مردم در بحث بهره‌برداری از منابع آبی بوده است.

وی افزود: تاکنون برنامه‌های محدودی از مشارکت مردمی برای احیای تالاب‌ها اجرا شد که تجربه‌های آن نه حفظ و نه تحلیل شد و اصلا مورداستفاده قرار نگرفت. در کل، مشارکت مردمی در بحث حفظ منابع آب، هیچ‌گاه آنگونه که باید، برقرار نشد؛ نمونه بارز آن، احیای دریاچه ارومیه است که پایدار نبود و به هدف‌ها نرسید. به‌طورطبیعی، امر مشارکت به‌صورت دستوری و از بالا به پایین که دولت در دستور کار خود قرار داده است، شدنی نیست و هیچ‌گاه دولت نسبت به دانش بومی و فرهنگ محلی، توجه جدی نداشته است و بیشتر این کارها جنبه نمایشی دارد و تقریبا به‌سرانجامی نمی‌رسد. بحران آب در اثر ناهماهنگی‌های تشکیلات دولت و ارتباط کم آن با جامعه، ناکام و یک‌طرفه بوده است که این به‌هم‌پیوستگی، بدون اصلاح نظام حکمرانی آب امکان‌پذیر نیست. باتوجه به منافع دولتی در بحث استفاده از آب، میزان مشارکت مردمی به‌حداقل رسیده است و معمولا بیشتر پروژه‌ها بدون توجه به مصالح اجتماعی انجام می‌شود.

وی بااشاره به ماده ۴۰ بند الف برنامه هفتم توسعه که به تعادل بخشیدن منابع آب زیرزمینی با تشویق سرمایه‌گذاری اشاره دارد، گفت: در حال ‌حاضر، منابع آب‌های زیرزمینی، عمده‌ترین تامین‌کننده آب کشور هستند، زیرا این منابع‌طبیعی به‌صورت نسبتا متعادل در سطح کشور توزیع شده‌اند و در مواقع خشکسالی به این سفره‌ها فشار زیادی وارد می‌شود. اکنون چند سالی است که در شرایط خشکسالی قرار داریم و سفره‌های آب زیرزمینی با سرعت در حال از بین رفتن هستند. بی‌شک مهم‌ترین اقدامی که باید از سوی دولت در این زمینه انجام شود، منع برداشت از آب‌های زیرزمینی است. متاسفانه در بعضی از مناطق آنقدر به آبخوان‌ها فشار وارد شده که امکان بازگشت سفره به حالت اول از بین رفته است، اگر این شرایط به درجه خاصی برسد، آن مناطق دیگر قابل‌سکونت نخواهند بود. بهتر است هرچه سریع‌تر فعالیت‌های خودمان را سامان دهیم تا این مسئله اجتماعی، تبدیل به آسیب اجتماعی نشود. برای همین باید سعی کنیم تا اطلاعات مربوط به کمبود آب، هرچه زودتر به سطح اجتماع انتقال پیدا کند و همه مردم، ابعاد این مشکل را باور کنند. اگر کمبود آب تبدیل به آسیب اجتماعی شود، کنترل آن به راه‌حل‌های اضطراری نیاز پیدا خواهد کرد. در این شرایط معمولا راه‌حل‌های ضروری و ضربتی، سازه‌ای و مهندسی، در اولویت قرار می‌گیرند و امکان مشارکت جوامع مدنی و حضور وسیع مردم برای همکاری، کمرنگ می‌شود.

سخن پایانی

بررسی‌ها، آینده پایدار آبی را برای ایران به تصویر نمی‌کشند. کشور در آستانه تغییر از بحران تنش آبی به بحران جدی آب است، زیرا براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس 2 عامل طبیعی و انسانی در افق ۱۴۲۰ سرانه آب ایران را با فرض ۱۰۶ میلیون نفر جمعیت به ۹۷۶ متر مکعب به‌ازای هر نفر خواهد رساند. براساس استانداردهای جهانی بحران آبی به وضعیتی گفته می‌شود که سهم هر نفر از منابع آب کمتر از هزار مترمکعب باشد. در روزی که سرانه به زیر هزار مترمکعب برسد، دیگر نمی‌توانیم با باز کردن شیر آب، به‌راحتی به آب سالم و بهداشتی دسترسی پیدا کنیم، زیرا آبی برای تصفیه در اختیار نداریم.