در یک قدمی انقلاب صنعتی چهارم
صنایع‌دستی یعنی مجموعه‌ای که به‌وسیله مواد اولیه بومی با دست و ابزار موردنیاز ساخته می‌شوند و انتقال‌دهنده فرهنگ و تمدن هستند.
در دنیای امروز شاید نمونه های کارخانه ای زیادی از انواع صنایع دستی وجود داشته باشد، اما در آثاری که به دست هنرمندانه و با ذوق و نگاه هنری آنها ساخته شده، ویژگی هایی هست که در هیچ نمونه ماشینی دیده نمی شود. در حال حاضر آنچه می بینیم حکمرانی ماشین آلات و تکنولوژی است که گویا به مقابله با هنر دست برآمده و عن قریب که صنایع دستی را از پا بیندازند. به راستی این هجوم ناگهانی و بکارگیری ماشین آلات صنعتی تا چه اندازه بر صنایع دستی بومی تاثیرگذار خواهند بود. بدون شک همگام شدن با تحولات صنعتی نه تنها بد نیست، بلکه گریزناپذیر است و اگر همراه با برنامه ریزی درست و بلندمدت باشد، کمک کننده هم خواهد بود. در این میان با حمایت از هنرمندان خلاق می توان تکنولوژی را برای حفظ، بقا و رونق صنایع دستی به خدمت گرفت. صمت در این گزارش به مناسبت ۱۰ ژوئن، روز جهانی صنایع دستی به بررسی تاثیر گسترش انقلاب صنعتی بر فرآیند تولید صنایع دستی در کشور پرداخته است. همراه ما باشید.
تا دیر نشده تدبیری بیندیشید
سیدمحمد عبدالهی، رئیس اتحادیه فروشندگان اشیای قدیمی و صنایع دستی تهران درباره تاثیرات ورود تکنولوژی و ماشین آلات صنعتی به حوزه صنایع دستی کشور به صمت گفت: درست این است که با تغییر و تحولاتی که در عرضه فناوری و تکنولوژی در جهان شاهد آن هستیم، هماهنگ باشیم. البته تکنولوژی در برخی از صنایع دستی، کارآیی دارد و به عنوان ابزار کمکی می تواند تاثیر خوبی بر کیفیت تولید صنایع دستی بگذارد. این موضوع از دو جنبه قابل بررسی است. در بخشی به کمک هنرمند آمده و روی کیفیت کار او تاثیرگذار است و زمانی هم ماشین و صنعت به طور کلی جایگزین دست، ذوق و خلاقیت هنرمند می شود. متاسفانه امروزه به بهانه و با هدف برقراری تعادل بین عرضه و تقاضا و انبوه سازی شاهد استفاده از ماشین برای تولید صنایع دستی بدون توجه به جنبه های مخرب آن هستیم که بدون شک آسیب های خود را هم بر این صنایع خواهد گذاشت.
عبدالهی در پاسخ به این پرسش که آیا صنایع دستی کشور توان مقابله با هجوم فناوری به ویژه در انقلاب صنعتی چهارم را خواهند داشت یا خیر، اظهار کرد: در هر شرایطی به ویژه در حال حاضر که در کنار مشکلات اقتصادی، انقلاب صنعتی چهارم به سرعت بر همه جنبه ها حکمرانی خواهد کرد، اینکه بتوانیم صنایع دستی کشور را حفظ کنیم که دوام بیاورند و بتوانند در تعامل سازنده برای همیشه ماندگار باشند، اقدامی در سطح کلان بوده و بدون شک، نیازمند حمایت دولت است. اینکه دولت در بخش هایی که توان و امکان حمایت دارد، به طور واقعی از فعالان و هنرمندان صنایع دستی حمایت و مهم تر از همه برای استفاده کاربردی از صنایع دستی کشور، فرهنگ سازی کند و صنایع دستی به عنوان یک هنر اصیل، ارزشمند تلقی شوند، رمز ماندگاری صنایع دستی خواهد بود.
وی ادامه داد: در حال حاضر، فعالان حوزه صنایع دستی برای آنکه بتوانند معیشت خود را تامین کنند و دوام بیاورند به سمت تجاری سازی می روند و محصولاتی مشابه همان صنایع دستی تولید می کنند؛ اما ذوق، هنر و اصالت که ویژگی مهم و دست نیافتنی صنایع دستی است در این محصولات وجود ندارد؛ چه بسا که این شباهت بسیار زیاد هم باشد. این محصولات فقط تولید شده اند تا از یک سو نیاز بازار تقاضا و از سوی دیگر، نیاز هنرمند برای تامین معیشت برطرف شود. اینجاست که دولت باید ورود کند و تا دیر نشده به داد صنایع دستی و هنرمندان و فعالان این عرصه برسد.
تجاری سازی رویکردی آسیب زننده
عبدالهی درباره تجاری سازی و ماشینی شدن تولید محصولات مشابه صنایع دستی اظهار کرد: فعالان صنایع دستی، تجاری سازی را به طور کلی برای این صنعت آسیب زننده می دانند. تجاری سازی با این هدف انجام می شود که کالای مشابه صنایع دستی، ارزان تر به دست مصرف کننده برسد. این رویکرد شاید از نظر برخی توجیه مناسبی داشته باشد، اما راهکارهای دیگری مانند تولید صادرات محور هم برای این موضوع وجود دارد که اگر دنبال شوند، ضمن ایجاد تعادل بین عرضه و تقاضا در نهایت به صنایع دستی کشور، آسیب کمتری وارد می شود. به عنوان نمونه در حوزه فرش دستباف، در حال حاضر شاهد تعداد بسیار زیاد تولیدکنندگان فرش های ماشینی هستیم که طرح هایی کاملا مشابه نمونه های دستباف را ارزان، متنوع و فراوان تولید و عرضه می کنند که باتوجه به تعداد زیاد کارخانه های تولید فرش ماشینی در کشور به یک معضل تبدیل شده است.
این فعال حوزه صنایع دستی افزود: علاوه بر موارد یادشده، بحث نرخ بالای تولید و فروش صنایع دستی هم مطرح است که در بسیاری از مواقع با حمایت دولت این مشکل هم برطرف می شود. نگرش حاکمیت و متولیان اقتصاد باید مشخص باشد و صنایع دستی دیده شوند تا ماندگار باشند. واقعیت این است که احداث یک کارگاه برای صنایع دستی هزینه زیادی ندارد و یک کارگاه را در سخت ترین شرایط با حداقل امکانات و سرمایه می توان راه اندازی کرد. وقتی امکانی فراهم شود که یک روستایی بتواند در کارگاهی در خانه خود، یکی از صنایع دستی را تولید کند، ضمن اینکه از مهاجرت به شهرها برای تامین معیشت جلوگیری می شود، ارزش افزوده قابل توجهی هم برای اقتصاد کشور ایجاد خواهد شد. وی با بیان اینکه باید توجه ویژه ای به صنایع دستی داشت تا مغلوب تکنولوژی و صنعت نشود، ادامه داد: اگر هدف این است که رونق به صنایع دستی بازگردد و این صنایع ماندگار باشند باید صنایع دستی را در سطح کلان دید، برای آن برنامه ریزی کرد و بودجه در نظر گرفت. اینکه بخش زیادی از صنایع دستی کشور با آموزش های خانوادگی و سینه به سینه به نسل های بعدی منتقل می شود، نیازمند ذوق و خلاقیت و بی نیاز از تحصیلات آکادمیک است، جنبه های مثبتی است که می توان از آن بهره برد تا در نهایت حیات صنایع دستی در تقابل با انقلاب صنعتی و مدرنیته به خطر نیفتد و رشد آنها کمکی برای تحقق توسعه اقتصادی کشور باشد. عبدالهی با اشاره به اینکه در حال حاضر هم بخش زیادی از صنایع دستی کشور به شدت از صنعتی شدن متاثر شده اند، گفت: دولت باید صنایع دستی را به عنوان محور کارآفرینی و اشتغالزایی ببیند. در نهایت این توجه و حمایت درست است که صنایع دستی اصیل را از ماشینی و تجاری شدن صرف و نابودی محافظت می کند. به طور کلی حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد صنایع دستی ما در حال حاضر متاثر از شرایط کنونی ماشینی و تجاری سازی شده؛ یعنی ماشین آلات ورود کرده و جای دست، هنر و ذوق هنرمندان را گرفته اند. این فعال حوزه صنایع دستی در پایان اظهار کرد: انتظار داریم تا دیر نشده دولت و مسئولان، صنایع دستی را جدی بگیرند، چراکه هویت، اصالت، ذوق و هنری که در صنایع دستی کشور نهفته است، منحصر به فرد است و هیچ جایگزینی ندارد. دولت می تواند در تامین مواد اولیه، ایجاد بازار، بازاریابی و بازارسازی ورود کند و نقش حمایتی قوی در حفظ و بقای صنایع دستی داشته باشد. باعث تاسف است که صنایع دستی که می توانند صادرات محور تولید شوند و ارزآوری برای کشور داشته باشند، تحت تاثیر شرایط اقتصادی، بی برنامگی، تحریم ها و نداشتن روابط بین المللی گسترده که ورود گردشگران را به حداقل رسانده در بدترین شرایط باشند و صادرات آن هم ناچیز باشد.
صنایع دستی به فراموشی سپرده شده اند
علی مستوفیان، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی درباره تاثیر تحولات انقلاب صنعتی بر صنایع دستی کشور به صمت گفت: صنایع دستی به عنوان یک هنر-صنعت در بخشی متاثر از موضوعات اقتصادی درونزاست و در قالب اقتصاد مقاومتی در کشورمان موردتوجه قرار دارد. صنایع دستی کشور همیشه یک مزیت به شمار می رود، چراکه از یک سو مواد اولیه و نیروی کار آن در داخل فراهم است و از سوی دیگر به تکمیل زنجیره ارزش کمک می کند. همان طور که در تعاریف آن آمده، صنایع دستی یعنی کاری که با دست با تکنیک های فردی انجام می شود که در استانداردهای میراث فرهنگی و صنایع دستی هم این موضوع دیده شده است. البته باوجود اینکه در این صنایع بر هنر دست تاکید می شود، تکنولوژی هم بر آنها بی تاثیر نیست؛ یعنی برای رسیدن به تولید انبوه، می توانیم بخشی از کار را با کمک تکنولوژی انجام دهیم، اما تاکید بر این است که غالب کار در صنایعی که به عنوان صنایع دستی شناخته می شوند با دست انجام شود. مثلا مرحله ریسندگی نخ مورداستفاده در فرش دستباف با کمک ابزارها و ماشین آلات انجام می شود. صنعت و تکنولوژی در بسیاری از رشته های صنایع دستی تغییرات زیادی ایجاد کرده و البته در بخش هایی هم به کمک صنایع دستی آمده است. هرچند این تاثیر بیشتر در تولید مواد اولیه است و تولید نهایی با دست، مهارت، هنر و ذوق هنرمند به سرانجام می رسد. مستوفیان در پاسخ به این پرسش که صنایع دستی ما چقدر توان مقابله با تحولات انقلاب صنعتی را خواهند داشت و آیا می توان گفت این صنایع در معرض خطر قرار خواهند گرفت یا خیر، اظهار کرد: درباره اینکه این تاثیر مخرب باشد، چنین تحلیلی از تاثیر تحولات انقلاب صنعتی بر صنایع دستی کشور ندارم، چراکه معتقدم ذائقه افراد مهم است و تحریک تقاضایی که ازسوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در حوزه اقتصاد گردشگری و صنایع دستی انجام می شود و برای آن برنامه های متنوعی دارد.
در حال حاضر دست کم بعد از اپیدمی کرونا، چندین نمایشگاه و بازارچه دائمی در راستای حمایت از صنایع دستی برگزار شده و گزارش از میزان تولید و فروش صنایع دستی و تحریک تقاضایی که به روش های مختلف مانند برندسازی، بازاریابی و کاربردی سازی صنایع دستی اتفاق افتاده نشان می دهد صنایع دستی در گیرودار صنعتی شدن و مدرنیته به فراموشی سپرده نشده اند، چون مردم به این صنایع و به نوعی به هویت و گذشته خودشان علاقه مند هستند. مستوفیان ادامه داد: در کمک به حفظ صنایع دستی، بازاریابی و برندسازی می تواند بسیار کمک کننده باشد. در جایی که صنایع دستی ما شناخته شود، نباید نگران تاثیرات مخرب انقلاب صنعتی باشیم؛ یعنی عدم شناخت صنایع دستی است که نه در این تقابل، بلکه در هر شرایطی، به آنها آسیب می زند. ماندگاری صنایع دستی وابسته به اصالت و پیوندی است که با محل تولد آنها دارد. صنایع دستی هر منطقه ای مختص آن منطقه است؛ شاید شباهت هایی بین صنایع دستی مناطق گوناگون باشد، اما در نهایت با ویژگی خاصی متمایز می شوند. در این میان، تنوع اقلیمی، قومی و فرهنگی کشورمان باعث به وجود آمدن رشته های متنوع از صنایع دستی شده که مزیت بزرگی به شمار می رود. مثلا تولید کاشی و سفال در میبد متاثر از جغرافیای آن است.
وی افزود: خوشبختانه تنوع بسیار زیاد صنایع دستی در کشور باعث توجه ویژه به این بخش شده و در چند سال اخیر هم روی کاربردی سازی این صنایع و اینکه در زندگی روزمره استفاده شوند، به طور جدی کار شده است. به عنوان نمونه در هتل ها براساس همین کاربردی سازی طرح هایی اجرایی شده است.
دولت حامی صنایع دستی
مستوفیان در پایان گفت: پیش بینی من این است که صنایع دستی روند رو به رشدی را در کشور طی خواهند کرد. بازخوردهای دو سال اخیر نیز نشان از رونق گرفتن تولید و فروش محصولات صنایع دستی در کشور دارد. اینکه رشته صنایع دستی داریم و به طور آکادمیک هم روی ماندگاری و رشد صنایع دستی کشور کار می شود، امیدبخش است. در نهایت اینکه، اقتصاد صنایع دستی درونزا و خانواده محور بوده و می تواند برای کشور درآمدزا و ارزآور باشد. دولت هم بسته های حمایتی برای فعالان حوزه صنایع دستی در نظر گرفته است. سال گذشته تسهیلاتی به صنایع دستی با سود بانکی کم تخصیص داده شد که کمک بسیاری برای صنعتگران این بخش بود. امسال هم این حمایت ها ادامه خواهد داشت. بیمه صنعتگران این بخش نیز موضوع مهم دیگری است که به طور جدی از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در حال پیگیری است و نشان از توجه دولت به صنایع دستی و فعالان این بخش دارد.
سخن پایانی
پژوهشگران و کارشناسانی که همواره وضعیت صنایع دستی ایران را پیگیری و درباره کم وکیف آن اظهارنظر می کنند، انقلاب صنعتی و هجوم فناوری های نوین و ماشین آلات را نقطه شروع تغییر دیدگاه ها درباره ابعاد گوناگون این هنرصنعت می دانند. ظهور گسترده اختراعات، اکتشافات، ابداعات و ابتکارات، نه تنها صنایع دستی، که تمام ابعاد و جنبه های گوناگون زندگی بشر را به شدت تحت تاثیر قرار خواهد داد و هیچ بخشی از این هجوم یکدفعه به ویژه در انقلاب صنعتی چهارم در امان نخواهد بود.یکی از موضوعاتی که به دغدغه برخی فعالان صنایع دستی کشور تبدیل شده، میزان تاب آوری صنایع دستی در این هجوم بی امان است. در این ورطه عمیق صنعتی شدن که جوامع بشری ناگزیر از آن است، صنایع دستی یا فراموش شده و تجاری سازی می شوند و از ادامه حیات بازمی مانند یا با حفظ اصالت و سنت، تغییرات را پذیرفته و به بقای خود ادامه می دهند. در این میان، برخی نیز معتقدند ذات صنایع دستی و اصالتی که در خود دارند نگهدارنده آنها خواهد بود و اگر فرهنگ سازی مناسب و کاربردی سازی انجام شود در نهایت صنایع دستی ماندگار خواهند بود و تکنولوژی با آنها همراه می شود.
