به‌گفته مسئولان وزارت صمت، این طرح ابزاری برای متعادل کردن عرضه و تقاضا در بازار خودرو است. در حالی که چندین نوبت ثبت‌نام در این سامانه انجام شد و بسیاری هم از این روند رضایت داشتند، در آخرین مرحله ثبت‌نام، سامانه با انصراف گسترده متقاضیان مواجه شد که این انصراف شائبه حذف سامانه را ایجاد کرد. با این حال وزیر صمت در حاشیه تحویل خودروهای وارداتی در جمع خبرنگاران به‌صراحت حذف سامانه یکپارچه فروش خودرو را رد و بر توسعه این روند با هدف شتاب در عرضه خودرو تاکید کرد. در این گزارش بر آن شدیم تا ارزیابی کارشناسان را درباره عملکرد این سامانه جویا شویم.

هدف سامانه ایجاد شفافیت است

رضا آریاراد، تحلیلگر حوزه خودرو درباره عملکرد سامانه یکپارچه فروش در گفت‌وگو صمت اظهار کرد: تا قبل از تحریم‌ها نیاز سالانه کشور حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار خودرو بود که بیش از ۹۶ درصد آن ازسوی خودروسازان داخلی و باقیمانده آن ‌که درصد بسیار کمی بود، از طریق واردات تامین می‌شد، اما با اعمال تحریم‌ها در سال ۱۳۹۵ تعادل بین عرضه و تقاضا به‌هم خورد و ادامه این شرایط تقاضا را نسبت به عرضه خودرو به‌شدت افزایش داد و با انباشت تقاضا مواجه شدیم. در نهایت برای ایجاد تعادل در بازار، دولت تصمیم گرفت سامانه‌ای با عنوان سامانه یکپارچه فروش راه‌اندازی و تنها به متقاضیان واقعی خودرو عرضه کند. این سامانه در راستای کاهش التهاب و واسطه‌گری راه‌اندازی شد که از مزیت‌های آن می‌توان به جذب نقدینگی‌های سرگردان، خروج سوداگران و دلالان از بازار خودرو و مهم‌تر از همه، شفافیت در عرضه خودرو اشاره کرد.

آریاراد ادامه داد: برخی کارشناسان معتقدند سامانه یکپارچه فروش خودرو، صف‌های طولانی ایجاد خواهد کرد و اگر به تقاضای متقاضیان واقعی خودرو به‌درستی پاسخ داده نشود، منجر به التهابات اقتصادی خواهد شد. این دسته، شوروی سابق را مثال می‌زنند که متقاضیان کالاهای گوناگون سال‌ها در صف می‌ماندند که در نهایت منجر به بحران‌های اجتماعی در شوروی شد. به‌نظر من این موضوع برای جامعه ما صدق نمی‌کند و شاهدیم که بخش زیادی از تقاضاها از طریق این سامانه پاسخ داده می‌شود. هدف سامانه یکپارچه ایجاد شفافیت در عرضه و تقاضای خودرو است تا این کالا در نهایت به متقاضیان واقعی عرضه شود. در این رویکرد، با حذف واسطه‌گری و جذب نقدینگی و با اولویت‌بندی به همه متقاضیان واقعی خودرو تعلق می‌گیرد.

عاملی تاثیرگذار

این کارشناس حوزه خودرو ادامه داد: حضور دلالان در بازار، افزایش نرخ خودرو را به‌دنبال داشت و در ادامه رکود بر بازار خودرو حاکم شد که همین امر زمینه‌ساز کاهش انتظارات تورمی شد. هرچند عوامل دیگری مانند واردات و مالیات بر عایدی سرمایه هم در کاهش نرخ خودرو تاثیرگذار بود و به متعادل شدن بازار کمک کرد، اما به‌نظر من یکی از موثرترین عوامل ایجاد تعادل و کاهش انتظارات تورمی در بازار خودرو، فعالیت سامانه یکپارچه فروش خودرو بود.

آریاراد اظهار کرد: عمده افزایش نرخ خودرو ناشی از واسطه‌گری به‌دلیل گرانی بر بازار خودرو حاکم شد که در ادامه با بروز رکود در این بازار نرخ خودرو به‌شدت کاهش پیدا کرد. یکی از مواردی که منجر به ترکیدن حباب گرانی می‌شود، نخریدن است. امروزه باتوجه به اینکه صحبت از عرضه بیشتر، هم توسط خودروسازان و هم به‌واسطه واردات و عملکرد سامانه یکپارچه است، بازار خودرو به سمت واقعی‌تر شدن قیمت‌ها می‌رود.

دولت ناظر باشد، نه مداخله‌کننده

این تحلیلگر حوزه خودرو در پاسخ به این پرسش که چه زمانی می‌توانیم بگوییم دیگر نیازی به وجود سامانه یکپارچه نداریم، گفت: در این اتفاق دو عامل می‌تواند موثر باشد؛ یکی اینکه عرضه خودرو افزایش یابد و دوم آزادسازی نرخ خودرو؛ یعنی دولت اجازه دهد نرخ خودرو را عرضه و تقاضا تعیین کند و خود فقط در قالب قوانین و مقررات ناظر باشد، نه مداخله‌کننده در قیمت. در این دو صورت هم خودروسازان بودجه کافی برای ایجاد طرح‌های توسعه‌ای و افزایش تولید و کیفیت در اختیار خواهند داشت و هم اینکه جامعه به خواسته خود از خودروساز که عرضه خودرو بادوام و باکیفیت می‌رسد. وی درباره تاثیر فعالیت سامانه بر بازار خودرو اظهار کرد: این سامانه مانند یک فیلتر مصرف‌کننده واقعی را شناسایی و به تمام آنها خودرو عرضه می‌کند.

آرامش نسبی بر بازار حکمفرماست

آریاراد با اشاره به اینکه نمی‌توانیم ریزش قابل‌توجه نرخ خودرو در ماه‌های اخیر را صرفا به سامانه یکپارچه نسبت دهیم، ادامه داد: البته سامانه بستری را آماده و کمک کرد نقدینگی‌ها جذب شود و مانع متضرر شدن متقاضیان خودرو در بازار شد. کاهش حضور متقاضیان واقعی در بازار به‌نوعی باعث شد آرامش نسبی بر بازار خودرو حکمفرما شود.

افزایش قیمت‌ها در بازار می‌تواند ناشی از واسطه‌گری، کاهش عرضه و احتکار توسط دلالان و واسطه‌گران باشد که حباب این نوع گرانی‌ها با نخریدن، رکود و کاهش انتظارات تورمی خواهد ترکید و امروز هم شاهدیم که متاثر از این عوامل، کاهش نرخ خودرو اتفاق افتاده است. البته کاهش نرخ خودروها را نمی‌توانیم صرفا به عملکرد سامانه نسبت بدهیم، چراکه مالیات بر عایدی سرمایه و واردات هم از مواردی بود که به این ریزش‌ها دامن زد. این کاهش براساس نبود تقاضا در بازار اتفاق افتاده است. متقاضی خودرو در سامانه یکپارچه ثبت‌نام کرده تا خودرو خود را با نرخ واقعی‌تر خریداری کند؛ یعنی با خرید نکردن از بازار به‌نوعی کاهش نرخ اتفاق می‌افتد و حباب گرانی خواهد ترکید و از سویی هم واردات و مالیات بر عایدی سرمایه در وضعیت بازار تاثیر داشته است.

وی درباره ادامه فعالیت سامانه گفت: فعلا به این سامانه نیاز داریم. زمانی می‌توانیم بگوییم نیازی به سامانه یکپارچه فروش نداریم که عرضه خودرو متناسب با تقاضای بازار باشد. در اینجا به‌طور کلی دو نکته مطرح است؛ تعادل عرضه و تقاضا و آزادسازی قیمت‌ها. به‌نظر من در شرایط کنونی فعالیت سامانه یکپارچه فروش خودرو برای متقاضی واقعی یک نعمت است، چراکه دیگر بازار سردرگم و مجبور به خرید خودرو با قیمت‌های دلالان نیست.

نقطه عطف سامانه

این کارشناس حوزه خودرو با بیان اینکه این سامانه تاثیر چندانی بر وضعیت خودروسازان ندارد، گفت: تا قبل از شروع فعالیت سامانه، خودروسازان متناسب با تولیدات‌شان هر یک تا ۳ ماه یک‌بار اقدام به پیش‌فروش یا فروش فوری خودرو اقدام می‌کردند، اما از وقتی سامانه شکل گرفته، پیش‌فروش و فروش فوری به حداقل رسیده تا خودرو به همه متقاضیانی که قصد خرید دارند اختصاص پیدا کند. در این میان، از خودروسازان درخواست شد برنامه طولانی‌مدت خود را اعلام کنند؛ بنابراین براساس توان و ظرفیت آنها در سامانه یکپارچه اقدام به اولویت‌بندی تخصیص خودرو به متقاضیان شد. با آزادسازی و اصلاح روند قیمت‌گذاری توسط شورای رقابت، اگر نرخ تمام‌شده خودرو به رسمیت شناخته و واقعی‌تر شود و سود معقولی برای خودروساز در نظر بگیرند تا از زیان خارج شود، می‌توان گفت خودروساز منتفع می‌شود. آریاراد در پایان با تاکید بر اینکه این روند با آنچه در شوروی سابق روی داده، کاملا متفاوت است، گفت: دولت براساس توان و ظرفیت خودروساز، اجازه ثبت‌نام صادر کرده و همه به خودرو موردنیاز خود در زمان مقرر می‌رسند؛ بنابراین جای نگرانی نیست. در واقع می‌توان گفت نقطه عطف سامانه یکپارچه فروش همین است که پاسخگوی متقاضیان واقعی خواهد بود.

سامانه بازار را درگیر نوسان نرخ می‌کند

مسیح فرزانه، کارشناس حوزه خودرو در ارزیابی خود از عملکرد سامانه یکپارچه فروش خودرو در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: عرضه برخی محصولات خودروسازان در این سامانه باتوجه به دفعات محدود فروش، در مقاطعی منجر به نوسان قیمت‌ها در بازار خودرو شده است. قبل از این، شرکت‌ها در رأس اقدام به پیش‌فروش می‌کردند که نسبت به تجمیع فروش در سامانه، روش مناسب‌تری بود. در واقع عامل مهم بروز این نوسانات عدم‌حضور همه محصولات با تنوع بالا و به‌صورت مداوم است که نمی‌تواند فاصله عرضه و تقاضا را کمتر کند. مورد دیگر این است که بخش بزرگی از شرکت‌های مونتاژکننده خودرو در کشور خصوصی هستند و براساس قانون، دولت نباید نگرش‌هایش را به آنها دیکته کند که متاسفانه این اتفاق رخ ‌داده است. وی درباره تاثیر فعالیت سامانه بر وضعیت بازار خودرو گفت: هر بار این سامانه بازوبسته می‌شود، بازار را درگیر نوسان می‌کند. بازاری که در ۲ سال گذشته دچار رکود و تورم در آن تشدید شده، با چنین نوسان‌هایی بیشتر آسیب می‌بیند.

کمکی به بازار نکرده است

فرزانه در پاسخ به این پرسش که آیا ریزش قابل‌توجه قیمت‌ها در بازار خودرو متاثر از این سامانه بوده یا خیر، گفت: به‌نظرم سامانه تاثیر عکس داشته و به‌دلیل محدودیت سبد و دفعات فروش، کمکی به شرایط بازار نکرده است. محدود کردن عرضه یک کالای سرمایه‌ای عملا سبب نوسان بیشتر نرخ آن در بازار می‌شود. گرچه فروش خودرو در بورس هم مانند سامانه یکپارچه یک طرح خاص و عجیب است که در جایی غیر از ایران شاهد آن نبوده‌ایم و البته اشتباه است، اما خودرو در بورس به‌دلیل کشف نرخ منطقی‌تر و ارتباط مستقیم‌تر فروشنده با خریدار، به‌اجبار گزینه مناسب‌تری بود!

هزینه سربار آزمون‌وخطا

فرزانه با اشاره به اینکه فروش خودرو از طریق این سامانه به نظر مقطعی است، افزود: اصلا دور از انتظار نیست که پس از مدتی فعالیت سامانه یکپارچه فروش خودرو به‌طور موقت یا دائم متوقف شود. به‌اعتقاد من، یکی از راه‌های تزریق نظم به بازار، فروش مستقیم خودرو ازسوی خودروسازان و آزادسازی قیمت‌هاست. البته همه این تغییر مسیرها و آزمون‌وخطاها برای صنعت کشور هزینه سربار ایجاد می‌کند.

این تحلیلگر بازار خودرو ادامه داد: طی هفته‌های گذشته صحبت از آزادسازی نرخ خودرو شد و شائبه حذف سامانه هم به‌وجود آمد، زیرا عملا دستورالعمل تنظیم بازار خودرو ازسوی شورای رقابت بود که خودروسازان را موظف به فروش محصولات‌شان در قالب سامانه یکپارچه کرد.

روش مناسبی نیست

فرزانه درباره تاثیر سامانه بر وضعیت خودروسازان گفت: حجم بالای انصرافی‌ها و فروش مستقیم خودرو ازسوی برخی خودروسازان، نشان‌دهنده این است که این طرح، نه برای خودروساز مناسب بوده و نه مصرف‌کننده و بازار. به‌طور کلی، با فروش خودرو در سامانه موافق نیستم و پیشنهادم تغییر نگرش تصمیم‌گیران به ادامه فروش خودرو با این روش است.

فرزانه در پایان خاطرنشان کرد: به‌نظر من برای برون‌رفت از شرایط دشوار در صنایع کلان کشور از جمله خودروسازی هیچ راهی جز اجرای این ۵ مورد نیست؛ اول ایجاد تعاملات و ارتباطات گسترده با اقتصاد دنیا در قالب رفع گسترده تحریم‌ها، دوم جذب مشارکت خارجی در صنعت خودرو که قطعا سبب رونق تولید خواهد شد، سوم بازگشت فروش خودرو به همان سبک قدیمی که از طریق خود خودروسازان رخ می‌داد، چهارم آزادسازی قیمت‌ها و پنجم پرهیز از قیمت‌گذاری دستوری در بلندمدت. اجرای این موارد قطعا سبب بازگشت آرامش به بازار خودرو و رضایت مصرف‌کنندگان آن خواهد شد.

سخن پایانی

برخی کارشناسان معتقدند طرح عرضه یکپارچه خودرو آرامش نسبی به بازار خودرو تزریق کرده و برخی دیگر با رد این نظر معتقدند سامانه تاثیر چندانی بر بازار نداشته است. البته مسئولان وزارت صمت نیز تاکید می‌کنند این طرح برای مرحله‌گذار از شرایط حساس کنونی خودرو در کشورمان طراحی شده است؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد ابزاری که تاکنون نتایج مثبتی داشته و رضایت تقریبی مردم را کسب کرده، در ادامه هم باید با دقت و حساسیت بیشتری به کار گرفته شود تا به متعادل شدن بازار عرضه و تقاضای خودرو بینجامد.