ایران در تلاش است تا با تدوین سند راهبردی، بهره ‌ برداری از ذخایر نادر خاکی را افزایش دهد و سهم خوبی از بازارهای جهانی را در این زمینه، از آن خود کند. این در حالی است که جنگ تجاری میان چین و امریکا نشان داد، عناصر نادر خاکی می ‌ توانند سلاحی راهبردی برای مقابله با دشمن باشند. در حالی که دستیابی به این عناصر می ‌ تواند به توسعه هرچه بیشتر صنایع استراتژیک کشورها هم کمک کند.بازارهای جهانی در حوزه مواد معدنی در حال تغییر است و همین موضوع می ‌ تواند آینده معدنکاری را تغییر دهد. به ‌ عنوان مثال، امروز تنها تولید شمش فولاد مزیت محسوب نمی ‌ شود، بلکه کشورهای دنیا از جمله ایران در جایگاه دهمین تولیدکننده فولاد جهان، باید به ‌ سمت تولید فولادهای خاص حرکت کنند تا ارزش ‌ افزوده بیشتری حاصل شود.

به ‌ گزارش صمت، در واقع امروز تنها بهره ‌ برداری از ماده معدنی و چند مرحله فرآوری نمی ‌ تواند ارزش ‌ افزوده زیادی به ‌ همراه داشته باشد، این موضوع در صنایع معدنی هم دیده می ‌ شود، اما بخش دیگری از بازار در پی اتفاقات سیاسی ـ اقتصادی با تغییراتی همراه شد که شاید مسیر معدنی ایران هم در این راستا تغییر کند.

جنگ تجاری امریکا و چین

با شروع جنگ تجاری میان امریکا و چین، اقدامات این 2 کشور در بخش مواد معدنی هم دیده می ‌ شد که توانست بر قیمت ‌ های جهانی هم اثرگذار باشد. البته جنگ میان روسیه و اوکراین هم از دیگر اتفاقاتی بود که توانست بازار کامودیتی را با واکنش همراه کند، اما موضوع جنگ تجاری امریکا و چین با داستان روسیه و اوکراین متفاوت بود و طرفین در تلاش بودند تا شرایط اقتصادی را برای رقیب خود سخت کنند. در این بین، یکی از موضوعاتی که چین توانست از آن استفاده کند، عناصر نادر خاکی بود. در واقع چین از این موضوع برای اعمال فشارهای بیشتر بر امریکا استفاده کرد. چین حدود ۸۰ درصد از این معادن را در اختیار دارد که سلاح راهبردی در مقابل امریکا محسوب می ‌ شود. این در حالی است که عناصر نادر خاکی به ‌ عنوان عناصر استراتژیک یاد می ‌ شوند و در صنایع ‌ های ‌ تک کاربرد بسیار و نرخ بالایی در بازارهای جهانی دارند. در نتیجه، در اختیار داشتن این ذخایر یکی از فاکتورهای توسعه اقتصادی و در اختیار گرفتن بازارهای جهانی محسوب می ‌ شود. این عناصر شامل «اسکاندیم»، «ایتریم»، «لانتانوم»، «سریم»، «پرازئودیمیم»، «نئودیمیم»، «پرومتیم»، «ساماریم»، «یوروپپیم»، «گادولینیم»، «تربیم»، «دیسپروزیم»، «هولمیم»، «اربیم»، «تولیم»، «ایتربیم» و «لوتتیم» می ‌ شوند.

برتری چین در مقابل امریکا

حال برتری چین در این موضوع در مقابل امریکا توانست به نفعش تمام شود؛ موضوعی که باعث نگرانی امریکا شد تا فعالیت ‌ های خود را در این بخش توسعه دهد. این مواد در بحث صنایع دفاعی امریکا نقش مهمی دارند و بخشی از واردات این کشور در حوزه صنایع دفاعی مربوط به عناصر نادر خاکی است. براساس گزارش سال ۲۰۱۳ کنگره امریکا، هر جنگنده چندماموریتی اف- ۳۵ امریکا به ۴۲۷ کیلوگرم خاک کمیاب و هر زیردریایی هسته ‌ ای این کشور از تراز ویرجینیا به ۴ . ۲ تن از این عناصر کمیاب نیازدارد.در نتیجه، چین برای مقابله با امریکا بهترین ابزار را در اختیار داشت، البته در این بین امریکا برای تامین نیازهای خود در این حوزه به ‌ ‎ سمت توسعه همکاری ‌ های معدنی با ژاپن رفت. ژاپن تصمیم دارد تا سال ۲۰۲۵ سهم چین از واردات کانی ‌ های خاکی کمیاب را به کمتر از ۵۰ درصد برساند.البته بیشترین معادن کمیاب زمین و کارخانجات فرآوری آن در چین وجود دارد و پکن با اختلاف فاحش در صدر کشورهای استخراج ‌ کننده این عناصر کمیاب است، به ‌ گونه ‌ ای که در حال ‌ حاضر بیش از ۵۰ درصد ذخیره استخراج ‌ شده این عناصر نیز در اختیار چین است.

عناصر نادر خاکی

در نتیجه، دستیابی به این مواد برای هر کشوری حائزاهمیت است و می ‌ تواند نقشی مهم در توسعه صنایع آن داشته باشد. ایران نیز به ‌ عنوان یکی از ۱۵ کشور معدنی دنیا دارای ذخایر ارزشمندی از عناصر نادر خاکی است که می ‌ تواند در توسعه صنایع دفاعی، پزشکی، های ‌ تک و... بسیار حائزاهمیت است. همین موضوع باعث شد تا شناسایی این ذخایر و بهره ‌ برداری از آنها در دستور کار سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی (ایمیدرو) قرار بگیرد و در نهایت در بهمن سال ۹۸ ، پایلوت فرآوری و استحصال عناصر نادر خاکی به ‌ بهره ‌ برداری برسد.

با بهره ‌ برداری از این طرح، پروژه استحصال عناصر نادر خاکی در مقیاس نیمه ‌ صنعتی برای نخستین ‌ بار در البرز انجام شد که در این پروژه محصولات مختلفی از جمله «اکسید تیتانیوم» را گرفته و عناصر نادر خاک را به ‌ صورت سبک و سنگین از هم جدا و به ‌ طور مجزا در مقیاس نیمه ‌ صنعتی تولید می ‌ کند.

اما رفته ‌ رفته این حوزه به کمک دولت و همچنین حضور بخش خصوصی توانمند و شرکت ‌ های دانش ‌ بنیان توسعه پیدا کرد و امروز در حالی که ۳ سال از بهره ‌ برداری طرح پایلوت آن می ‌ گذرد، ایمیدرو سند راهبردی ۱۳ عنصر استراتژیک شامل عناصر نادر خاکی را در دستور کار دارد تا بتواند علاوه بر تامین نیاز داخلی، در بازارهای جهانی نیز وارد رقابت شود.

برنامه عملیاتی سند راهبردی

در همین زمینه، سعید پیرمرادی، مدیر صنایع ‌ معدنی ایمیدرو اظهار کرد: برنامه عملیاتی سند راهبردی ۱۳ عنصر استراتژیک تهیه شده و آماده ابلاغ است.

مدیر صنایع ‌ معدنی ایمیدرو تاکید کرد: تاکنون نقشه ‌ راه حیاتی و راهکارهای عبور از بحران ‌ های آن را نداشتیم که دارای برنامه عملیات باشد.

پیرمرادی یادآور شد: در مسیر پیش ‌ رو این سند، نه ‌ تنها بخش خصوصی حضور دارد که شرکت ‌ های دانش ‌ بنیان و سرمایه ‌ گذاران نیز مشارکت خواهند داشت.

وی پیش ‌ بینی کرد: نتایج گام به گام سند مورداشاره از سال آینده، نمایان می ‌ شود.در بررسی ‌ های انجام ‌ شده، ۱۳ ماده معدنی شامل گرافیت، منگنز، فسفات، تیتانیوم، قلع، پتاس، سیلیس پرعیار، نیکل، لیتیوم، بور، وانادیوم، کبالت و نیز عناصر نادر خاکی تحلیل شد که باتوجه به جایگاه آنها، در محصولات بالادستی، میانی و پایین ‌ ‎ دستی، گروه ‌ بندی شدند.

واردات مواد معدنی

حسن صدیقی، مجری طرح عناصر نادر خاکی هم دراین ‌ باره اظهار کرد: فعالیت ‌ های انجام ‌ شده در این حوزه ‌ ها باتوجه به نیازهای کشور کافی نیست و برهمین مبنا، به ‌ عنوان ‌ مثال، سالانه حدود ۷۲ میلیون دلار فسفات وارد می ‌ کنیم.

صدیقی با بیان اینکه اجرای سند راهبردی مواد معدنی استراتژیک به ما کمک خواهد کرد تا از منابع موجود حداکثر استفاده را ببریم و واردات کمتری انجام دهیم، خاطرنشان کرد: براساس شناسایی نیاز بازار و تجارت بین ‌ المللی، رتبه ‌ بندی ۴۰ ماده معدنی انجام و خروجی آن، ۱۳ ماده معدنی استراتژیک شد.

وی افزود: این سند کمک می ‌ کند تا برنامه ‌ ریزی بهتری در این حوزه داشته باشیم؛ در ۳ حوزه، آموزش و پژوهش، توسعه فناوری و فعالیت ‌ های اجرایی اکتشاف و فرآوری براساس اهداف توسعه سازمان، برنامه ‌ ریزی کردیم. چگونگی اجرایی نقشه ‌ راه، همه بخش ‌ های ایمیدرو حسب موارد مرتبط با این موضوع در تعامل هستند.

مجری طرح عناصر نادر خاکی بااشاره به اینکه ایمیدرو ۲ رسالت دارد، گفت: نخست، در زمینه محدوده ‌ های در اختیار است که شامل ۴ بخش ظرفیت ‌ یابی اکتشاف، استحصال و فرآوری به ‌ عنوان محصول جانبی، مطالعات باطله ‌ ها و استفاده حداکثری و پژوهش ‌ های نظام ‌ مند و نیز ورود بخش خصوصی به زنجیره تامین است.

اما در این بین، بخش خصوصی نیز فعالیت ‌ های خود را در حوزه عناصر نادر خاکی آغاز کرده که علاوه بر توسعه بخش معدن، می ‌ تواند در جذب نقدینگی ‌ های سرگردان به بخش معدن نیز موثر باشد.

به ‌ عنوان مثال، شرکت تجلی از زیرمجموعه ‌ های شرکت سرمایه ‌ گذاری توسعه معادن و فلزات برنامه ورود به عناصر نادر خاکی را در دستور کار دارد تا بتواند حضور خود در بخش معدن را افزایش دهد.

سخن پایانی

در واقع دولت می ‌ تواند به کمک بخش خصوصی، نقشه ‌ راه تدوین ‌ شده را محقق و در نهایت به رشد اقتصادی دست پیدا کند. آن چیزی که توسعه بخش معدن، امروز به آن نیاز دارد، افزایش تعاملات میان بخش دولتی و خصوصی است تا بتوان از ذخایر موجود بهره ‌ برداری بیشتری داشت و به ارزش ‌ افزوده بیشتری دست پیدا کرد. جنگ تجاری میان چین و امریکا شاید درس عبرتی برای بخش معدن باشد که می ‌ تواند در پی اعمال تحریم ‌ ها با شرایط سخت ‌ تری مواجه شود، در نتیجه باید در بخش ‌ هایی که توجه کمتری به آن شده، تمرکز و مسیر را برای ورود سرمایه ‌ گذاران فراهم کرد. بدون شک ثبات در قوانین می ‌ تواند یکی از مهم ‌ ترین اتفاقاتی باشد که سرمایه ‌ گذاران را تشویق به ورود به بخش معدن کند، حال باتوجه به بازار جذاب عناصر نادر خاکی، این موضوع می ‌ تواند بیشتر مورداستقبال قرار بگیرد.