کارشناسان معتقدند باتوجه به اینکه توسعه و بکارگیری یک فناوری در بحث صرفه‌جویی در مصرف آب زمان زیادی را می‌طلبد، برای مقابله با بحران کم‌آبی کشور به کمک فناوری باید از 2 دهه پیش برنامه‌ریزی و اقدام می‌کردیم، چرا که از مرحله خلق ایده تا توسعه و کارآیی آن نزدیک به ۱۰ الی ۱۵ سال زمان می‌برد، از طرفی هم یکی از موانع مهم در راه مقابله با بحران کم‌آبی، یارانه بالایی است که دولت به مصرف آب می‌دهد. به‌همین‌دلیل صنعت تصفیه آب یا صنعت شیرین‌سازی آب صنعت جذابی نیست، بنابراین علاوه بر بکارگیری فناوری، بهره‌گیری از سرمایه‌های اجتماعی نیز می‌تواند تاثیر بسزایی در صرفه‌جویی مصرف آب بگذارد. صمت در این گزارش به‌بررسی اهمیت یکی از راهکارهای مهم چون فناوری و سرمایه اجتماعی در بحث صرفه‌جویی در مصرف آب پرداخته است.

دخل و خرج آبی کشور نمی‌خواند

از عوامل بحران آب در کشور وجود چند سیاست‌گذار و سازمان‌های مختلفی است که به‌عنوان متولی این جریان شناخته می‌شوند و ارتباط و هماهنگی موثری هم با یکدیگر ندارند. به‌همین‌دلیل کارشناسان نمی‌توانند به‌سادگی سیاست‌های کارآمد برای رفع این بحران را تدوین کنند و ارائه دهند. ایران هیچگاه به‌عنوان یک کشور پربارش شناخته نشده است، اما باتوجه به اینکه پیش‌تر هم اشاره شد، در ۵ یا ۶ دهه اخیر، اسرافکارانه به مصرف آب پرداختیم، در حالی که اجداد ما راه‌های صرفه‌جویی و نگهداشت آب برای نسل‌های بعدی را به‌خوبی می‌دانستند.

سرمایه‌های اجتماعی کمک کنند

اهمیت فناوری، روزبه‌روز در بحث صرفه‌جویی به‌شدت خود را نشان می‌دهد، اما این در حالی است که برخی کارشناسان همکاری و مشارکت واقعی تک‌تک آحاد جامعه درباره کاهش مصرف آب را شاید مهم‌تر از بکارگیری فناوری می‌دانند و از آن به‌عنوان سرمایه اجتماعی یاد می‌کنند.

عباسقلی جهانی، از مدیران اسبق وزارت نیرو و کارشناس برجسته آب در گفت‌وگو با صمت درباره اصلی‌ترین رویکرد در بحث مدیریت منابع آب در شرایط کنونی می‌گوید: باتوجه به آنچه پیش‌تر هم گفته شد تاکید اصلی در بحث صرفه‌جویی در مصرف آب، شکاف میان عرضه و تقاضا در این مورد است که موجب آسیب رساندن به ذخایر آب در کشور شده است. اگر نگاهی به وضعیت عرضه و مقدار منابع آب تجدیدشونده بیندازیم، متوجه خواهیم شد که این مولفه در هر کشوری مقدار ثابتی دارد؛ این در شرایطی است که متغیری مانند تغییرات آب و هوایی را ایستا در نظر بگیریم؛ بنابراین متوسط آب تجدیدشونده در طول سال‌های متمادی ثابت است، اما اگر این چرخه را ایستا در نظر نگیریم و معتقد به تغییرات اقلیمی باشیم، باید گفت میزان عرضه در بیشتر کشورها نزولی است. در حقیقت باوجود تغییرات اقلیمی رخ‌داده در کره زمین، منابع تجدیدشونده ما و جهان، روزبه‌روز در حال اتمام است.

تقاضای همیشه رو به افزایش

این کارشناس در عرصه مدیریت منابع آب معتقد است: درباره تقاضا هم باید یادآور شد که این متغیر در خوشبینانه‌ترین حالت ثابت است. در اصل تقاضا برای منابع آب همیشه در حال رشد بوده که دلیل آن به تحولات جمعیتی، توسعه صنایع شهرنشینی و مهاجرت‌ها برمی‌گردد. گفتنی است، شکاف گفته‌شده روزبه‌روز در حال افزایش است؛ چرا که از سویی میزان عرضه همواره ثابت یا اینکه در حال کاهش است و از سویی دیگر میزان تقاضا با گذشت زمان زیادتر شده است. برای حل این چالش بزرگ، در گام نخست شاید این به‌نظر برسد که با افزایش عرضه می‌توان گام موثری برداشت؛ اما متاسفانه باید گفت با کمال تاسف در طول سال‌های گذشته حجم زیادی از منابع آبی که برای عرضه داشتیم، مصرف شده است و امروز ما در کشورمان از حد مجاز در بهره‌برداری منابع آب خارج شده‌ایم و بسیار بیشتر از حد لازم، آب مصرف کرده‌ایم.

برداشت ۱۴۰ میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی

شواهد حاکی از آن است که در حال‌ حاضر برداشت اضافی از ظرفیت منابع آب‌های زیرزمینی در کشور به ۱۴۰ میلیارد مترمکعب رسیده است که این رقم بسیار بزرگی است و تبعات آن وخیم است که از نتایج آن می‌توان به نشست زمین و مصرف بی‌اندازه انرژی اشاره کرد. جهانی دراین‌باره می‌گوید: طبق اعلام رسمی وزارت نیرو برداشت از منابع آب‌های سطحی در بیشتر حوضه‌های آبریز و منابع آب قابل‌برنامه‌ریزی فراتر رفته و در وجه عرضه با مشکل جدی کمبود آب مواجه شده‌ایم. به‌همین دلیل است که امروزه شاهد انتقال‌های عجیب و غریب یا شیرین کردن آب دریا هستیم. این کارشناس بااشاره به راهکار موثر برای حل بحران آب معتقد است باتوجه به شرایط گفته‌شده در حال ‌حاضر هزینه‌های تامین آب اضافی برای عرضه به‌شدت در حال افزایش است؛ راهکار اصلی برای مقابله و مواجهه با این مشکل این است که به‌سمت کنترل مصرف و تقاضای آب برویم. وی در ادامه می‌گوید: کنترل تقاضا و ایجاد تعادل میان آن و عرضه آب، نیازمند تحولات عمده‌ای در رویکرد مدیریت آب است. ما نمی‌توانیم با اتخاذ روش‌های گذشته و تنها با اتکا به فناوری به این هدف دست یابیم. درباره کاهش مصرف آب نیازمند همکاری و مشارکت واقعی تک‌تک آحاد جامعه هستیم و باید از سرمایه‌های اجتماعی نهایت استفاده را برد. در واقع باید به‌طورکلی تمام آحاد مردم و جامعه و به‌طوراخص بخش خصوصی با یکدیگر همکاری و مشارکت واقعی کنند تا بتوانیم مولفه مدیریت تقاضا را سروسامان دهیم.

فرصت‌سوزی نکنیم

گفتنی است، در غیر این صورت شکاف میان عرضه و تقاضای آب افزایش می‌یابد که در نهایت مهاجرت‌های عظیمی را در شهرها شاهد خواهیم بود که به‌دنبال آن مشکلات مربوط به امنیت غذایی رخ می‌دهد، در واقع ما نیازمند مدیریت استاندارد هستیم و در این راه نباید فرصت‌سوزی کرد. به‌گفته این کارشناس، حال اگر خواهان ایجاد توازن و تعادل میان عرضه و تقاضای منابع آب هستیم؛ باید مدیریت بحران آب را بر کنترل تقاضا و مصرف متمرکز کنیم که وجه مشخصه اصلی آن مشارکت، آگاهی و همکاری مردم برای غلبه بر این مسئله است و برای این هدف نیازمند یک نقشه راه هستیم.

صرفه‌جویی در مصرف آب از مسیر فناوری می‌گذرد

همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد، صرفه‌جویی در مصرف و مدیریت بحران آب موضوع مهمی است که روزبه‌روز به اهمیت آن افزوده می‌شود.

علیرضا قاضی‌زاده، کارشناس بخش آب، پساب و محیط‌زیست ستاد ویژه توسعه فناوری نانو در گفت‌وگو با صمت می‌گوید: صرفه‌جویی در مصرف آب از مسیر فناوری می‌گذرد. به‌عبارت دیگر، باید بکارگیری فناوری، پایه اصلی برنامه‌ریزی‌های منابع آب باشد. برهمین‌مبنا، مدیران سازمان‌ها و نهادهای مربوطه باید از بکارگیری فناوری‌ها استقبال کنند و از توان دانش‌بنیان‌ها بهره کافی بگیرند. برای مثال بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان توانایی مناسبی در طراحی و ساخت دستگاه‌های شیرین‌سازی آب دارند.

قاضی‌زاده معتقد است: آمارها حاکی از آن است که 80 درصد از کل منابع آب تجدیدشونده در کشور ما مصرف می‌شود؛ این عدد در بحث‌های توسعه پایدار عدد بسیار بالایی است و باید ۲۰ تا ۳۰ درصد باشد. اگر نگاه کوتاهی به شاخص‌های توسعه پایدار عربستان بیندازیم، می‌فهمیم که میزان مصرف آب این کشور به‌مراتب بالاتر از میزان بارش آن است. آنها این کسری را از شیرین‌سازی آب تامین می‌کنند. به‌عبارت دیگر، عربستان کشوری است که از منابع آب نامتعارف برای کسری آب خود بهره می‌گیرد و کمتر از منابع تجدیدپذیر استفاده می‌کند. استفاده از منابع آب نامتعارف نیازمند دستری و بکارگیری فناوری‌های پیشرفته است. باتوجه به اینکه این کشور منابع آب چندانی ندارد، اما از کشورهای پیشرو در شیرین‌سازی آب و استفاده از آب‌های شور دریا به‌حساب می‌آید. استفاده از منابع آب‌های نامتعارف، تنها به آب‌های شور دریا ختم نمی‌شود.

فاضلاب خاکستری وارد چرخه آب شود

فاضلاب خاکستری یا آب خاکستری ( Greywater ) شامل آب‌های مورداستفاده در شست‌وشوی خانگی است. منابع شست‌وشوی خانگی شامل دوش‌های حمام، ظرفشویی و روشویی‌ها، وان‌های حمام، ماشین‌های ظرفشویی و لباسشویی هستند و به‌همراه فاضلاب سیاه (پساب توالت، لگن و سوند) کل فاضلاب تولیدی خانگی را شامل می‌شود، در واقع فاضلاب خاکستری ۸۰ درصد کل فاضلاب تولیدی خانگی است که مقدار قابل‌توجهی است. تصفیه و مصرف مجدد فاضلاب خاکستری، سبب افزایش ذخیره آب در نواحی شهری، بالا رفتن کیفیت آب مصرفی عمومی و کاهش هزینه و همچنین کاهش مواد آلوده‌کننده محیط‌زیست می‌شود. قاضی‌زاده در این‌باره می‌گوید: در منابع آب نامتعارف، آبی به‌نام فاضلاب خاکستری وجود دارد که آلوده به فاضلاب‌های بهداشتی نشده و می‌توان با فرآیندهای ساده‌ای دوباره آن را وارد چرخه آب مصرفی کرد و مورداستفاده قرار داد. یکی از منابع ورودی به فاضلاب خاکستری، آب‌های روشویی مصارف خانگی است. به‌طورکلی هر چقدر بتوانیم دفعات استفاده از آب‌های استفاده‌شده را بیشتر کنیم، صرفه‌جویی کرده‌ایم. یکی دیگر از موارد آب‌های نامتعارف، آبی است که صنایع، مصرف می‌کنند. از آنجایی که بخش قابل‌توجهی از آب‌های باکیفیت به مصرف صنایع می‌رسد، به‌طورمعمول این صنایع در مناطقی فعال هستند که نیاز آبی زیادی دارند نظیر اصفهان. حال باید این آب با روش‌های فناورانه دوباره در چرخه مصرف قرار بگیرد. در کل باید به این امر توجه داشته باشیم که می‌توان از فناوری با راندمان‌هایی از آب‌های غیرمتعارف بیشتری در صنعت استفاده کرد و آب مصرفی را چندین‌بار در چرخه تولید مورداستفاده قرار داد تا کمتر از منابع آب دست اول کاست.

آمار پایین تولید فناورانه در حل بحران آب

وی بااشاره به محصولات تولیدشده از سوی دانش‌بنیان‌ها برای حل معضل کم‌آبی در کشور بر این باور است که براساس آمار ستاد نانو، تاکنون ۲۵ محصول فناورانه برمبنای فناوری نانو برای مقابله با معضل کم‌آبی در کشور تولید شده است. باتوجه به نیازهای آبی کشورمان و چالش‌های موجود این آمار پایین است و نیاز به تولیدات بیشتری داریم و باید محصولات بیشتری تولید کنیم. تنها بحران آب به مسائل آشامیدنی محدود نمی‌شود و مسائل ثانویه زیادی از جمله فرونشست‌های اخیر در شهرها و بیکاری‌های ناشی از بی‌آبی وجود دارد که در بحث کشاورزی خود را نشان داده است که باید در راستای رفع آنها محصولات فناورانه بیشتری را تولید کرد.

آرسنیک، دغدغه جهانی

از آنجایی که آرسنیک موجود در منابع آبی یک دغدغه جهانی است و جزو عوامل بیماری‌ها از جمله انواع سرطان است، یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در زمینه نانو توانسته است دستگاهی استاندارد برای حذف این ماده از آب بسازد و در حال‌ حاضر توانایی بکارگیری این فناوری را در کشور داریم و در ۱۰۰ نقطه از منابع آبی کشور نصب شده است. محصولی دیگر که می‌توان با بکارگیری آن به نمک‌زدایی آب پرداخت، فناوری رقیب این دستگاه یعنی اسمز معکوس است. پساب آب در اسمز معکوس بیشتر از الکترودیالیز معکوس است و ۶۰ به ۴۰ است، یعنی از ۱۰۰ واحد آب، ۴۰ واحد آن تبدیل به پساب می‌شود، اما الکترودیالیز معکوس بالای ۹۰ درصد تا ۹۵ درصد آب را تصفیه می‌کند و 5 درصد پساب می‌دهد. در طرحی پایلوت این فناوری را مورداستفاده قرار دادیم. در شهر کاشان و برای تصفیه آب‌های صنعتی و شیرین‌سازی آب استفاده کردیم که خوشبختانه نتایج قابل‌قبولی ارائه داد و به صرفه‌جویی قابل‌توجهی انجامید.

تصفیه با پنل‌های خورشیدی

وی بااشاره به دیگر فناوری تولیدشده از سوی دانش‌بنیان‌ها در راستای بازگردانی آب به چرخه آب مصرفی می‌گوید دستگاه دیگری که از سوی شرکت‌های فعال در زمینه فناوری نانو تولید شده است، در ترکیب با انرژی خورشیدی است. در واقع نیروی برق این دستگاه از طریق پنل‌های خورشیدی تامین می‌شود. این سیستم برای روستاها که از منابع آب شور یا لب‌شور استفاده می‌کنند، کارآیی بالایی دارد. در واقع در روستاهایی که دسترسی محدودی به منابع آب شیرین دارند، می‌توان با نصب پنل‌های خورشیدی و راه‌اندازی این دستگاه آب شیرین را در دسترس اهالی این روستاها قرار داد.

سخن پایانی

باتوجه به موارد یادشده بهره‌گیری از فناوری به کمک توان دانش‌بنیان و تکیه بر سرمایه‌های اجتماعی 2 کفه ترازوی مدیریت صرفه‌جویی در مصرف آب است که باید به هردو توجه ویژه شود، به‌عبارت روشن‌تر، بهره‌گیری صرف از یکی از این رویکردها نمی‌تواند کشور را از بحران آبی پیش‌رو نجات دهد؛ علم و مردم 2 بازوی مددرسانی به وضعیت بحرانی کشور در مصارف آبی هستند.