باتوجه به اهمیت خدماتی که از سوی دانش‌بنیان‌ها در زمینه حل بحران‌های زیست‌محیطی ارائه می‌شود، به بررسی اهمیت توجه نهادهای دولتی در بکارگیری این خدمات برای حل معضلات زیست‌محیطی پرداخته است.

خاک سوغات همسایگان جنوبی

گردوغبار سوغات همسایگان جنوبی کشورمان است که شهرهای مرزی ایران را هم درگیر کرده است، اما این بار پای این مهمان ناخوانده به سایر شهرهای کشور هم رسیده است.

کارشناسان عوامل متعددی را در بروز و شیوع پدیده گردوغبار موثر می‌دانند؛ از اقدامات سودجویانه نسبت به طبیعت تا توسعه بیابان و پایبند نبودن همسایگانی مانند ترکیه و عراق به تعهدات بین‌المللی محیط‌زیستی.

منشأ خارجی و داخلی گردوغبار

به‌اعتقاد کارشناسان، کانون گردوغبارها با منشأ خارجی عددی در حدود ۲۷۰ میلیون هکتار است که ۷برابر کانون‌های داخلی است و میزان غبارخیزی آنها ۸۰ تن در هر سال است؛ اما این رقم در پی آغاز بهره‌برداری سد ایلیسوی ترکیه افزایش معناداری پیدا کرد، چرا که این پروژه موسوم به GAP در عمل بخش اعظمی از حقابه دجله و فرات را قطع می‌کند، با این حال نباید از منشأ داخلی این گردوغبار هم غافل شد. وسعت مناطق غبارخیز داخلی ایران، ۳۵ میلیون هکتار است که در ۲۳ استان پراکنده شده و هر سال ۴ میلیون و ۲۳۰ هزار هکتار تن گردوغبار از آن بر می‌خیزد که این عدد به‌دلیل خشکسالی و فرونشست هرساله در حال افزایش است.

بنا به‌گفته کبری رفیعی در سایت خبری روزیاتو «منشأ داخلی این ریزگردها در استان خوزستان نیز از ۲ کانون خشک تالاب هورالهویزه (هورالعظیم) و بیابان‌های ماهشهر و بخش خشک تالاب شادگان است. علت خشک شدن بخش‌هایی از تالاب هورالعظیم و تبدیل آن به کانون ایجاد ریزگردها، کاهش میزان ورودی آب به تالاب است. بخش عمده این روند نیز به احداث سد های بزرگ روی رودخانه‌های دجله‌وفرات توسط کشورهای ترکیه، عراق و سوریه تحت پروژه GAP و تاحدودی ایران (احداث سد کرخه) برمی‌گردد».

پیش‌بینی پدیده گردوغبار با تکیه بر فناوری

رئیس کارگروه ژئوماتیک معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری معتقد است: در یک دهه گذشته شرکت‌های دانش‌بنیان زیادی در این عرصه ورود کرده‌اند و کشور ما توانایی آن را دارد تا با استفاده از محصولات فناورانه به پایش و پیش‌بینی پدیده گردوغبار بپردازد.

یاسر ابراهیمیان در گفت‌وگو با صمت گفت: امروزه شمار شرکت‌های دانش‌بنیانی که برمبنای «سنجش از دور» و سیستم اطلاعات جغرافیایی محصولات فناورانه کارآمدی را تولید می‌کنند، کم نیستند.

وی افزود: کاربرد سنجش از دور، در قالب تولید محصولات فناورانه با هدف پیش‌بینی مخاطرات اقلیمی، عرصه نوپایی است که در چند سال گذشته وارد فضای مدیریت بحران کشور شده است.

این مقام مسئول بااشاره به پیشرفت قابل‌توجه این فناوری در چند سال گذشته گفت: با این همه لازم است این فناوری از سوی دستگاه‌های مربوط نظیر سازمان محیط‌زیست، وزارت نیرو، سازمان هواشناسی و وزارت جهادکشاورزی موردتوجه و حمایت قرار گیرد.

دانش سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی، ابزاری است که در پایش و پیش‌بینی پدیده گردوغبار، نقش مهمی دارد؛ در اصل بدون این علم، در عمل پایش گردوغبار ممکن نیست. ابراهیمیان بااشاره به کاربرد محصولات تولیدی شرکت‌های دانش‌بنیان برمبنای دانش سنجش از دور گفت: در سال‌های اخیر اطلاعات ماهواره‌ای کمک زیادی در «پایش زمین» داشته است؛ از پایش‌های منابع آبی گرفته تا خاک و پدیده گردوغبار.

ابراهیمیان افزود: با آماری که داده‌های ماهواره‌ای در اختیار ما می‌گذارند، می‌توان به تاریخچه وقوع پدیده گردوغبار در ۲۰ تا ۳۰ سال گذشته دسترسی پیدا کرد. در واقع می‌توان به غلظت و منشأ آن پی برد که به‌طورعموم از کشورهای عراق و حاشیه خلیج‌فارس نشأت می‌گیرند. یکی دیگر از کاربردهای دانش سنجش از دور، پیش‌بینی مسیر گردوغبار است که می‌توان با شناسایی مسیر گردوغبار به‌نوعی مقصد را آماده‌تر کرد تا آسیب‌پذیری کمتری را شاهد بود.

راهکارهای مقابله با گردوغبار

رئیس کارگروه ژئوماتیک معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری بااشاره به پیگیری راهکارهای خنثی‌سازی مضرات پدیده گردوغبار گفت: راهکارهای مختلفی برای مقابله با گردوغبار وجود دارد، از جمله رایزنی‌های دیپلماتیک که می‌تواند در این عرصه کارساز باشد. باتوجه به اینکه منشأ گردوغبار در کشور ما خارجی است، سیاست‌های خارجی در این عرصه باید عملکرد جدی‌تری داشته باشند.

همان‌گونه که اشاره شد، علم سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی به پایش گردوغبار کمک زیادی می‌کند، ابراهیمیان در تشریح این فرآیند گفت: حال برای مقابله با رخداد پدیده گردوغبار باید اقدامات میدانی پیش از وقوع را پیگیری و برای آن برنامه‌ریزی کرد. برای مثال با شناخت جنس زمین و خاک می‌توانیم در راستای مقاومت آن از بروز این پدیده جلوگیری کنیم. ابراهیمیان گفت: مقابله با ریزگرد در مرحله پیش‌بینی و پیشگیری اهمیت زیادی دارد، به‌عبارت دیگر زمانی که مخاطره‌ای چون گردوغبار رخ می‌دهد، جز انجام برخی اقدامات نظیر در خانه ماندن یا استفاده از ماسک برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی، در عمل برای کاهش وسعت منطقه‌ای آن نمی‌توان کاری کرد، بنابراین پیش از وقوع آن است که باید اقدامات قابل‌توجهی برای پیشگیری انجام داد. این کارشناس ژئوماتیک افزود: در صورت بروز گردوغبار جز اعمال قرنطینه یا ایجاد باران‌های مصنوعی در مقیاس خرد چاره‌ای نداریم. در حقیقت برای پیشگیری مهار پدیده گردوغبار باید از سال‌های گذشته اقدام می‌کردیم، بنابراین نیازمند دوراندیشی بیشتر برای مقابله با این پدیده هستیم که می‌تواند با رایزنی‌های بین‌المللی به‌سرانجام برسد. برای مثال باید با شناسایی مناطقی که منشأ گردوغبار هستند، اقدامات مناسبی برای بیابان‌زدایی اعمال و پیگیری شود. به‌طور مثال از سال‌های قبل باید اقداماتی نظیر افزایش پوشش گیاهی، مالچ‌پاشی و... را عملیاتی می‌کردیم.

کم‌لطفی دستگاه‌های دولتی

رئیس کارگروه ژئوماتیک معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری بااشاره به ورود دانش‌بنیان‌ها به این عرصه و دستیابی به محصولات فناورانه در یک دهه اخیر گفت: اینکه چرا این شرکت‌ها تا امروز موفق به حل بحران‌های زیست‌محیطی نظیر پدیده گردوغبار نشده و نقش موثری در این حیطه نداشته‌اند، ۲ رویکرد دارد. در گام نخست، بیشتر دانش‌بنیان‌هایی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، برای بازاریابی در جامعه هدف، تلاش لازم را نداشته یا به‌عبارت دیگر، توانی برای اثبات خود به بازار هدف نداشته‌اند؛ البته وظیفه‌ای هم در این‌باره ندارند. دلیل دیگر به انفعال نهادها و سازمان‌هایی که می‌توانند جامعه هدف این شرکت‌ها باشند، برمی‌گردد؛ در اصل دستگاه‌های متولی کمتر سراغ دانش‌بنیان‌ها رفته‌اند و امروز آنها هستند که باید پاسخگوی اصلی در این زمینه باشند.

امروزه نمی‌توان این بهانه را پذیرفت که ما در زمینه بکارگیری فناوری در پیش‌بینی و پایش گردوغبار کمبود داریم، چرا که امروزه دانش‌بنیان‌ها به فناوری‌های کارآمدی دست پیدا کرده‌اند. در حقیقت کم‌لطفی دستگاه‌های متولی است که از شرکت‌های دانش‌بنیان بهره کافی برده نشده است. باتوجه به اینکه شعار امسال «تولید، دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین» است، به‌اعتقاد من فرصت خوبی است که انقلابی در راستای بهره‌گیری از محصولات دانش‌بنیان دست‌کم در مهار مخاطرات زیست‌محیطی شکل بگیرد.

اهمیت پایش پدیده گردوغبار

یاسر عاشورزاده، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان در عرصه فناوری‌های فضایی بااشاره به اهمیت تولیدات فناوری‌های فضایی و امکاناتی که این تولیدات در اختیار نهادهای دولتی و خصوصی در راستای حل بحران‌های زیست‌محیطی از جمله پدیده گردوغبار قرار می‌دهد، گفت: از مزیت‌های ابزار فناوری فضایی و سنجش از دور این است که می‌تواند پدیده‌های محیط‌زیستی را موردپایش قرار دهد، یعنی در یک بازه زمانی، اطلاعاتی جمع‌آوری می‌شود که با استفاده از آن می‌توان تصمیمات درستی را در باب پدیده زیست‌محیطی گرفت.

وی افزود: وقتی یک پدیده محیطی را موردپایش قرار می‌دهیم، می‌توانیم الگوهای رفتاری آن را هم موردپایش قرار دهیم. درحقیقت با پایش پدیده گردوغبار می‌توان نحوه ورود آن به تهران یا شهرهای دیگر را تشخیص داد.

وی افزود: تصاویر ماهواره‌ای بهترین ابزار برای این فرآیند است که می‌توان آن را موردرصد قرار داد و مکان‌یابی کرد، همچنین غلظت آن به‌طور دقیق تشخیص داده خواهد شد.

عاشورزاده گفت: گام نخست فعالیت ما با پایش آلودگی هوای تهران آغاز شد. این طرح به مکان‌یابی فضای سبز شهری اختصاص داشت و موردتایید دانشگاه هاروارد هم قرار گرفت. در این مطالعات به این نتیجه رسیدیم با احداث فضای سبز شهری در بخش‌هایی از شهر تهران که به‌طورمعمول کم‌آب است، می‌توان میزان آلودگی را تا ۵۰ درصد کاهش داد.

تکیه بر الگوهای باد و توفان

وی بااشاره به اهمیت مولفه‌های مهم در پیش‌بینی پدیده گردوغبار گفت: رخداد پدیده گردوغبار وابسته به الگوهای باد و توفان است. باتوجه به مشخصاتی که زمین و جنس خاک دارد، می‌توان از چند روز قبل، وقوع پدیده گردوغبار را پیش‌بینی کرد. پیش از آنکه به مرحله پیش‌بینی برسیم باید بتوانیم پارامترهای زمین را تشخیص دهیم.

در واقع با آگاهی از شرایط تبخیر، تعرق و رطوبت مکان موردنظر می‌توان پیش‌بینی دقیق‌تری کرد.

وی بااشاره به اپلیکیشنی که در این زمینه توسط این شرکت دانش‌بنیان طراحی شده است، گفت: سیستم هوشمند مشاهدات ماهواره‌ای محصولی است که در زمینه کشاورزی هوشمند، پیش‌بینی سیلاب، آتش و شناسایی نقاط آتش و پایش گردوغبار و آلودگی هوا فعال است. پایش گردوغبار در این سیستم برای استان‌هایی که بیشتر در معرض توفان‌های غبارآلود و در مسیر آن قرار دارند، فعال است، اما پایش آلودگی آلاینده‌ها، برای کل کشور انجام می‌شود.

دانش‌بنیان‌های خدمات‌محور

عاشورزاده بااشاره به شرکت‌های دانش‌بنیانی که نه محصول بلکه خدمات مرتبط با معضلات زیست‌محیطی ارائه می‌دهند، گفت: بزرگ‌ترین مشکل در توسعه دانش‌بنیان‌ها نحوه ورود به بازار است، چرا که هنوز در کشور ما این ذهنیت جا نیفتاده است که دانش‌بنیان‌هایی که خدمات تولید می‌کنند، می‌توانند آن خدمات را به‌فروش برسانند و در راستای بکارگیری آن همکاری کنند. در واقع همکاری و مشارکت برای شرکت‌های دانش‌بنیانی که خدمات از نوع فناوری فضایی ارائه می‌دهند، نسبت به شرکت‌هایی که یک محصول فیزیکی تولید می‌کنند، سخت‌تر می‌شود.

سخن پایانی

باتوجه به موارد یادشده، باید به‌دنبال حلقه گمشده اتصال دانش‌بنیان‌ها با نهادهای دولتی بود؛ نهادی که فلسفه شکل‌گیری‌اش حمایت از این شرکت‌ها با اختیارات دولتی باشد، بنابراین می‌توان گفت معاونت علمی می‌تواند به‌عنوان یک پل ارتباط‌دهنده میان نهادهای دولتی با دانش‌بنیان‌ها، نقش مهمی در این زمینه ایفا و شبکه‌سازی استانداردی را در این زمینه طراحی کند.