بندر خشک یک بندر درون‌سرزمینی چندمنظوره است که به‌طورمستقیم توسط جاده یا راه‌آهن به بندر دریایی وصل است و مرکزی برای انتقال کالاها به مقصدهای داخلی است. بندر خشک هم برای انتقال درون‌سرزمینی کالاها و هم برای ذخیره و انبار کالاها کارآیی دارد که می‌تواند انتقال کالا بین کشتی‌ها و شبکه‌های بزرگ حمل‌ونقل داخلی را تسهیل کند و یک مرکز توزیع کالا در درون سرزمین ایجاد کند. در مقابل، صادرات کالا در این بنادر تسهیل و تسریع می‌شود. بنادر خشک علاوه بر نقشی که در حمل‌ونقل محموله دارند، ممکن است شامل تسهیلاتی برای ذخیره‌سازی و تجمیع کالاها، تعمیر و نگهداری برای شرکت‌های حمل بار جاده‌ای یا ریلی و خدمات ترخیص کالا از گمرک باشند. قرار گرفتن این تاسیسات در بندر خشک رقابت را برای ذخیره‌سازی و فضای گمرکی در خود بندر دریایی کاهش می‌دهد. بنادر خشک برای اقتصاد کشور اهمیت زیادی از جمله تسریع در واردات و صادرات کالا، کاهش زمان تشریفات گمرکی، کاهش رسوب کالاها در بنادر ساحلی، کاهش ترافیک جاده‌ای و خطر تصادف، افزایش ایمنی، بهبود بهره‌وری و کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل دارند. اکنون بندر خشک تهران، بزرگ‌ترین بندر خشک کشور است که باوجود دستور رئیس‌جمهوری، معاون اول وی و وزیر اقتصاد، به‌علت عدم‌استقرار گمرک به‌بهره‌برداری کامل نرسیده است. صمت در این گزارش اهمیت توسعه بنادر خشک در رشد اقتصاد کشور را بررسی کرده است.

بندر خشک مکملی برای بنادر دریایی

بنادر خشک با قرار گرفتن در داخل خشکی به مکملی برای بنادر دریایی تبدیل شده‌اند که حمل‌ونقل کالا را تسهیل می‌کنند و به آنها اجازه می‌دهند با ظرفیت بالاتری بدون آسیب رساندن به آثار زیست‌محیطی مکانی که در آن قرار دارند، فعالیت کنند. مزیت دیگر بندر خشک، توانایی آن برای سرعت بخشیدن به جابه‌جایی محموله بین کشتی‌ها و سیستم‌های حمل‌ونقل داخلی است که کالاها را توزیع می‌کنند. این امر به حفظ بندرهای خشک به‌عنوان مرکز توزیع برای حجم عظیمی از کالاها کمک می‌کند، زیرا واردات و مدیریت کالاها سریع‌تر می‌شود. بنادر خشک تسهیلات تخصصی هستند که برای پردازش کانتینرهای حمل‌ونقل استاندارد مورداستفاده در حمل‌ونقل بین‌المللی طراحی شده‌اند. استفاده از این کانتینرهای حمل‌ونقل، جابه‌جایی کالاها را از کشتی به تراکتور،تریلر، قطار یا یک کشتی دیگر آسان می‌کنند. امروز افزایش فعالیت‌های بازرگانی در کشورهای گوناگون، موجب شده است تا حمل‌ونقل بالای کالا در بنادر دریایی ترافیک ایجاد کند. یکی از موثرترین راهکارها برای ایجاد ترافیک روان جابه‌جایی کالاها، ایجاد بنادری همانند بنادر دریایی در خشکی مرزهای داخلی است که با نام بندر خشک شناخته می‌شود. باتوجه به اهمیت استراتژی بندرخشک برای توسعه و پیشرفت بیشتر و ترابری روان کالا در ایران، تاکنون در همین راستا هم، تلاش‌هایی برای شناخت ساختارها، پیش‌نیازها و هم کوشش‌هایی برای راه‌اندازی بنادر خشک انجام شده است. از این‌رو حمل‌ونقل و ترانزیت یکی از اشتغالزاترین فعالیت‌های اقتصادی است که به اجرایی شدن پروژه‌های بنادر خشک کمک می‌کند و هم‌اکنون میلیون‌ها نفر از این طریق درآمدزایی می‌کنند. استفاده نکردن از این فرصت بزرگ که به‌واسطه موقعیت خاص جغرافیایی برای ما مهیا شده، موجب از دست دادن فرصت‌های مناسب توسعه اقتصادی، عمق بخشیدن به روابط بین‌المللی و ایجاد صدها هزار شغل مناسب شده است.

باتوجه به موقعیت جغرافیایی کشور که در مسیر کریدورهای ترانزیتی شمال ـ جنوب واقع ‌شده، اگر زیرساخت‌ها، ظرفیت‌ها و قوانین خود را برای جذب این سرمایه عظیم مهیا نسازند، جریان کالا و مسافر از طریق دیگری راه خود را یافته و فرصت‌ها از دست می‌رود. کشور ما در حال‌ حاضر و با امکانات موجود، ظرفیت ۲۰ میلیون تن کالای ترانزیتی را دارد که متاسفانه حدود نیمی از این ظرفیت خالی است و سالانه کمتر از ۵۰ درصد آن یعنی حدود ۱۰ میلیون تن کالا از طریق کشور ما ترانزیت انجام می‌شود. کمبود خطوط ریلی در مسیرهای ترانزیتی، یکی دیگر از مشکلات ترانزیت کالا است.

اهمیت استراتژیک بندر خشک در ایران

علیرضا طالبی، کارشناس حمل‌ونقل در رابطه ضرورت توسعه بنادر خشک در کشور به صمت گفت: بندر خشک در ایران به‌عنوان یک زیرساخت حمل‌ونقل بسیار حیاتی محسوب می‌شود. این بنادر، نقش مهمی در تسهیل و تسریع عملیات حمل‌ونقل بین مراکز تولید و بازارها داشته و از اهمیت استراتژیک برخوردار است.
وی در ادامه بیان کرد: بنادر خشک، امکان حمل‌ونقل سریع و کارآمد کالاها را فراهم می‌کنند. این بنادر به‌عنوان یک پل ارتباطی بین کشورها و بازارهای جهانی عمل می‌کنند و باعث تسهیل صادرات و واردات می‌شوند. با احداث بنادر خشک در نقاط استراتژیک، می‌توانیم در جایگاه یک مرکز ترانزیت بین‌المللی شناخته شویم و در تجارت جهانی نقش مهمی ایفا کنیم.
این کارشناس تصریح کرد: بنادر خشک با ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای حمل‌ونقل کالاها، امکان استفاده بهینه از وسایل نقلیه را فراهم می‌کنند. این امر منجر به کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل می‌شود و برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان ایرانی از اهمیت بسیاری برخوردار است، اما متاسفانه آن‌طور که باید از این ظرفیت در کشور ما استفاده نشده است.

نقش بنادر خشک در توسعه صنعت حمل‌ونقل

طالبی با بیان اینکه ایجاد بنادر خشک، منجر به توسعه صنعت حمل‌ونقل، لجستیک و تجارت می‌شود، به صمت گفت: این بنادر ایجاد فرصت‌های شغلی بسیاری در زمینه‌های مختلف ارائه می‌دهند و به اشتغالزایی و کاهش بیکاری کمک می‌کنند. احداث بنادر خشک در مناطق عقب‌مانده و مناطقی که تاکنون به‌طورکافی به توسعه دست پیدا نکرده‌اند، منجر به توسعه اقتصادی و اجتماعی این مناطق می‌شود. این بنادر می‌توانند به‌عنوان مراکز توزیع و حمل‌ونقل کالاها عمل کنند و باعث جذب سرمایه و توسعه منطقه شوند، همچنین این بنادر با ایجاد فضاهای توریستی و تفریحی در اطراف خود، می‌توانند به توسعه صنعت گردشگری کمک و گردشگران را به این مناطق جذب کنند که این امر باعث افزایش درآمد و ارتقای شرایط زندگی محلی می‌شود. وی در پایان گفت: بنابراین، بنادر خشک در ایران اهمیت بسیاری دارند، بنابراین سرمایه‌گذاری در این بنادر و توسعه آنها از اهمیت بسیاری برخوردار است و باعث توسعه و پیشرفت اقتصادی کشور خواهد شد.

ضرورت توسعه بنادر خشک در کشور

محمدجواد شاه‌جویی، کارشناس حمل‌ونقل به صمت گفت: بندر خشک به‌عنوان پشتیبان بندر ساحلی با هدف انبارکردن کالا و انجام عملیات گمرکی، فضای لازم برای ورود مجدد به پایانه دریایی را فراهم می‌کند. در حال ‌حاضر، در ایران تعریف دقیق و کاملی از بندر خشک وجود ندارد. کیفیت مسیرهای ارتباطی، شبکه ریلی بین بنادر ساحلی و بنادر خشک و عملکرد وسایل نقلیه جاده‌ای و ریلی، تاثیر قابل‌توجهی بر کارآیی بنادر خشک دارد. برای موفقیت و بقای بنادر خشک، حضور یک سیستم حمل‌ونقل سریع، قابل‌اعتماد و برنامه‌ریزی‌شده بین بنادر ساحلی و خشک ضروری است. وی در ادامه بیان کرد: بندر خشک، قادر است به حمل‌ونقل کالا بین کشتی‌ها و شبکه‌های بزرگ حمل‌ونقل داخلی کمک و یک مرکز توزیع کالا در داخل سرزمین ایجاد کند. علاوه بر این، صادرات کالا در این بنادر تسهیل و تسریع می‌شود. همچنین، بندر خشک می‌تواند به‌منظور حل مشکلات حمل‌ونقل داخلی کمک کند و باری از دوش صنایع بزرگ تولیدی بردارد. این کارشناس بیان کرد: متاسفانه، تاکنون اقدامات زیادی برای اجرای بنادر خشک در کشور انجام شده، اما جز چند تجربه موفق، به‌اندازه‌ای که باید، در این زمینه موفقیت حاصل نشده است. این اقدامات هزینه‌های زیادی را برای دولت به‌همراه دارد و نیازمند ورود بخش خصوصی با مشوق‌هایی که در اختیارش قرار می‌گیرد، است.
وی افزود: همیشه برای احداث پروژه‌های بزرگ در کشور، احتمال وجود ناسازگاری برخی سازمان‌ها و نهادها در راستای پیشبرد طرح‌ها وجود دارد. با این حال، باید توجه داشت که مشکل اصلی در رابطه با به‌پایان رساندن پروژه‌هایی مانند بنادر خشک، به‌طور کاملا واضح، مربوط به مسائل گمرکی نیست، چراکه چالش اصلی از جایی شروع می‌شود که زیرساخت‌های مناسب برای اجرای این اقدامات وجود ندارد و زمان انتظار برای به‌پایان رساندن طرح‌ها را به‌تعویق می‌اندازد.

هزینه‌های گمرکی با احداث بنادر خشک افزایش نمی‌یابد

این کارشناس در پاسخ به این پرسش که آیا ممکن است بنادر خشک هزینه‌های گمرکی را 2برابر کند یا خیر، به صمت توضیح داد: بندر خشک، یک پایانه بارگیری و تخلیه داخلی است که مستقیما از طریق جاده یا راه‌آهن به یک بندر دریایی متصل می‌شود. علاوه بر این، بندر خشک، به‌منظور انتقال بارهای دریایی به داخل و محلی برای ذخیره‌سازی، نگهداری و ترخیص کالا مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ بنابراین، ادعای افزایش هزینه‌های گمرکی برای بازرگانان با احداث بنادر خشک صحت ندارد.

وی در خاتمه گفت: باتوجه به موقعیت کشور و راه‌های ارتباطی مناسب، لازم است زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای با همکاری بخش خصوصی گسترش یابند و شبکه راه‌آهن با برطرف کردن پیش‌نیازهای موجود در مسیر توسعه پیشرفت کند. این اقدام باعث می‌شود بخش خصوصی و سایر نهادهای مخالف به همکاری بیشتر تمایل نشان دهند. با احداث بنادر خشک در کشور، تعداد زیادی شغل ایجاد می‌شود و هزاران نفر می‌توانند در این بندر مشغول به کار شوند. ایجاد بنادر خشک در شهرهای بزرگ مانند تهران، زمینه‌ای مناسب را برای فرآیندهای اقتصادی جدید فراهم می‌کند.

سخن پایانی

توسعه ارتباطات و نیاز به برون‌سپاری فعالیت‌ها موجب شده است تا امروزه تبادلات بین‌المللی، نقش مهمی در اقتصاد و بازرگانی کشورها داشته باشد؛ اما وجود محدودیت‌هایی باعث شده است تا کشورهایی مانند ایران، به‌سراغ الگوی جدیدی به نام بندر خشک بروند،چراکه بدیهی است که استفاده محض از حمل‌ونقل دریایی غیرممکن است و پس از انتقال کالاها به بنادر دریایی باید از شیوه‌های دیگر حمل‌ونقل برای رساندن آنها به مقصد استفاده شود. این امر خود باعث افزایش ترافیک کالا و کاهش فضا و در نتیجه ضرورت نوسازی در بنادر و اصلاح ساختار احساس می‌شود. از آنجا که بندر خشک یک پایانه ترکیبی است که به یک یا چند بندر ساحلی با استفاده از یک شیوه حمل‌ونقلی با ظرفیت زیاد همانند قطارهای زمان‌بندی‌شده متصل است، طیف وسیعی از تمام سرویس‌های ارائه داده‌شده در بنادر ساحلی، در بنادر خشک قابل‌ارائه خواهند بود. این خدمات شامل انبارسازی کالا، نگهداری از کانتینرهای خالی، تعمیرات کانتینر، امور گمرکی، ترخیص و پشتیبانی کالا هستند. به‌همین‌دلیل است که ایران باوجود مزیت داشتن مرزهای آبی گسترده و حجم بسیار زیاد کالاهای مبادلاتی، همواره با مشکل ترافیک در بنادر آبی روبه‌رو بوده است.