انتظار شبکه ریلی در ایستگاه توسعه
صنعت حمل‌ونقل ریلی از شاخص‌های عمده توسعه‌یافتگی کشورها محسوب می‌شود و میزان خطوط موجود نسبت به جمعیت کشور از عواملی است که در طبقه‌بندی کشورها از لحاظ شاخص توسعه‌یافتگی موردتوجه قرار می‌گیرد.
برخی اقتصاددانان نیز معتقدند هیچ اقتصاد پیشرفته ای بدون توسل بـه شبکه حمل ونقل مدرن قادر به ادامه فعالیت نیست و این صنعت می تواند با تکیه بر تامین امنیت، رفاه و هزینه پایین، سهم بیشتری در حمل ونقل مسافر و کالا داشته باشد. این در حالی است که حمل ونقل ریلی ایران باوجود بسترهای فراوان نتوانسته نقش موثری در ترانزیت کالا و در حوزه بین الملل داشته باشد. کارشناسان معتقدند رشد و توسعه حمل ونقل ریلی بدون استفاده از بودجه های دولتی نه تنها شدنی است، بلکه می توان با ایجاد اصلاحات ساختاری و نرم افزاری، بر شتاب توسعه شبکه ریلی کشور افزود. برای ورود سرمایه های غیردولتی و مردمی به صنعت ریلی کشور، باید بسترهای مناسبی فراهم شود تا شرکت های خصوصی در فضای رقابتی سالم به رشد و توسعه شبکه ریلی بپردازند. در حالی که یکی از مشکلات سد راه توسعه این بخش از نگاه کارشناسان، انحصارطلبی دولت در شبکه ریلی ایران است. اینکه دولت بخواهد به طورانحصاری و در قالب یک نهاد مداخله گر، علاوه بر وضع قوانین و مقررات، در بازی سرمایه ای نیز دخالت کند، چیزی جز اجحاف در حق بخش خصوصی نیست. صمت در این گزارش ظرفیت های حمل ونقل ریلی در کشور را از نگاه کارشناسان بررسی کرده است.
فرصت بزرگ به واسطه موقعیت خاص
حمل ونقل و ترانزیت یکی از اشتغالزاترین فعالیت های اقتصادی است و هم اکنون میلیون ها نفر از این طریق درآمدزایی می کنند. استفاده نکردن از این فرصت بزرگ که به واسطه موقعیت خاص جغرافیایی برای ما مهیا شده، موجب از دست دادن فرصت های مناسب توسعه اقتصادی، عمق بخشیدن به روابط بین المللی و ایجاد صدها هزار شغل مناسب شده است. یکی از گزینه های مهم برای رهایی از وابستگی به درآمدهای نفتی، کسب درآمد از ترانزیت کالا و مسافر است. باتوجه به موقعیت جغرافیایی کشور که در مسیر کریدورهای ترانزیتی شمال ـ جنوب واقع شده، اگر کشور ما زیرساخت ها، ظرفیت ها و قوانین خود را برای جذب این سرمایه عظیم مهیا نسازد، جریان کالا و مسافر از طریق دیگری راه خود را پیدا می کند و فرصت ها از دست می رود. کشور ما در حال حاضر و با امکانات موجود، ظرفیت جابه جایی ۲۰ میلیون تن کالای ترانزیتی را دارد که متاسفانه حدود نیمی از این ظرفیت خالی است و سالانه کمتر از ۵۰ درصد آن، یعنی حدود ۱۰ میلیون تن کالا از طریق مسیرهای ترانزیتی ایران به مقصد می رسد. باتوجه به اهمیت حمل ونقل ریلی، کمبود خطوط ریلی در مسیرهای ترانزیتی یکی از مهم ترین مشکلات ترانزیت کالا به شمار می روند.
یکی از شاخص های حمل ونقل و ترانزیت کالا با قطار، جابه جایی حجم بسیار زیاد بار و مسافر در مدت زمان کوتاه و با صرف هزینه کم است. بی توجهی به توسعه شبکه ریلی کشور، کشور را با کمبود خطوط ریلی مواجه می کند و در ادامه، اقتصاد ایران سالانه متحمل خسارت های جبران ناپذیری در حمل ونقل جاده ای و مصرف سوخت می شود؛ خسارت هایی که با برنامه ریزی و توجه مسئولان کاهش می یابد و ارزآوری با توسعه حمل ونقل ریلی محقق خواهد شد.
نیاز شبکه ریلی به مشارکت بخش خصوصی
سعید قصابیان، کارشناس حوزه حمل ونقل در رابطه با ضرورت توسعه و رشد ظرفیت های ریلی کشور به صمت توضیح داد: حمل ونقل ریلی صنعتی است که اکنون نوسانات بسیار زیادی را پیرامون خود احساس می کند، از این رو باید بدون هیچ گونه غرض ورزی به توسعه و رشد این صنعت کمک شود. در حال حاضر به علت گستردگی این بخش و نیاز روزافزون بخش های مختلف به این صنعت، باید زمینه حضور بخش خصوصی در این صنعت بیشتر شود. وی با تاکید بر توان بخش خصوصی در توسعه حمل ونقل ریلی گفت: بخش خصوصی می تواند با سرمایه گذاری و به روزکردن شبکه ریلی به اقتصاد کشور کمک کند. این در حالی است که در حال حاضر شبکه ریلی ایران به نوعی انحصاری است.اینکه دولت بخواهد به طورانحصاری و در غالب یک نهاد مرتبط، اقدام به وضعت قوانین و مقررات و در بازی سرمایه ای نیز دخالت کند، چیزی جز اجحاف در حق بخش خصوصی نیست. اگر توازن در بازار برقرار نشود و شرکت راه آهن بخواهد، به عنوان تنظیم کننده تمامی فعل وانفعالات بخش ریلی باشد، نه تنها سودی حاصل نمی شود، بلکه با دلسردی بخش خصوصی در ادامه فعالیت، با کاهش بهره وری نیز مواجه خواهیم بود.
وی در ادامه توضیح داد: قانون گذاری ها در حوزه حمل ونقل باید توسط نهادی که بازیگر اصلی این بازار نیست، اعمال شود، به این نحو که سیاست گذاری ها بدون لحاظ منفعت خاصی انجام گیرد. در شرایط فعلی، نهاد مستقلی که بتواند بین عناصر دولتی و عناصر غیردولتی تنظیم گری کند، وجود ندارد.
کاهش بهره وری حمل ونقل ریلی
قصابیان در ادامه تشریح کرد: وظیفه و ماموریت ترسیم شده برای شرکت راه آهن باتوجه به مبحث خصوصی سازی، تسهیل حمل ونقل بار و مسافر است؛ به صورتی که شرکت ملی راه آهن جمهوری اسلامی ایران، باید نقش داور و رگولاتور را برعهده بگیرد و حمل ونقل بار و مسافر را مدیریت کند.
وی بااشاره به مشکلات موجود در صنعت حمل ونقل ریلی گفت: چه زمانی که شرکت ملی راه آهن به تنهایی و رأسا متولی این صنعت بود و چه شرایط فعلی که شرکت های اقماری این سازمان به میدان آمده اند، کشور همچنان با معضل بهره وری پایین حمل ونقل ریلی مواجه است. این کارشناس افزود: باید در زمینه های اقتصادی، حقوقی، فنی، ایمنی و زیست محیطی، قانون گذاری های مرتبط صورت بگیرد. از طرف دیگر، قانون گذار باید برحسب شرایط، نسبت به اصلاح، تدوین و اجرای قوانین جدید اقدام کند، چرا که بروزرسانی قوانین براساس شرایط روز از اهمیت زیادی برخوردار است. در این رابطه، دولت باید بر تعامل بازیگران بازار نظارت کند و نباید در امور داخلی شرکت های خصوصی دخالتی داشته باشد.
وی در پایان گفت: اگر شرکت راه آهن از بخش حمل بار و مسافر کناره گیری کند و در این بازار ذی نفع نباشد و میدان را برای رقابت بین بازیگران غیردولتی خالی کند، صلاحیت این را خواهد داشت که بر کرسی تنظیم گری بازار حمل ونقل ریلی بنشیند و ناظر و داور رقابت بین ذی نفعان غیردولتی باشد. از این رو دولت می تواند نماینده دیگری در نقش تنظیم گری بازار حمل ونقل ریلی کشور داشته باشد.
وی افزود: در این صورت، دولت به جای دخالت در بازار، می تواند در نقش تسهیلگری امور به رشد بخش های مختلف کمک کند.
اصلاح سبک بهره وری در شبکه ریلی
محمدجواد شاهجویی، کارشناس حمل ونقل در رابطه با عملکرد کشور در راستای استفاده از ظرفیت های حمل ونقل ریلی به صمت گفت: شبکه حمل ونقل ریلی در اقتصاد هر کشور از اهمیت زیادی برخوردار است، اما متاسفانه در کشور ما از این ظرفیت، آن طور که باید استفاده نشده است. ضعف مدیریت در استفاده از ظرفیت های ریلی به سالیان قبل مربوط می شود و شبکه ریلی کشور غیربهینه و سنتی است. وی افزود: باتوجه به افزایش جمعیت و گسترده شدن حوزه حمل ونقل و همچنین موقعیت جغرافیایی باید نحوه استفاده از شبکه ریلی اصلاح شود تا پاسخگوی بخش های مختلف باشد.
ضرورت همکاری دولت با بخش خصوصی
شاهجویی میزان خودکفایی در بخش توسعه شبکه ریلی در کشور را قابل قبول دانست و خاطرنشان کرد: باتوجه به زیرساخت های موجود، مشکلی از بابت تولید ریل وجود ندارد و ایران جزو کشورهای مستقل در تولید ریل است.
این کارشناس حمل ونقل بااشاره به تلاش مسئولان در ۳ دهه گذشته، برای ساماندهی به وضعیت حمل ونقل ریلی در کشور گفت: در این بازه زمانی بسیاری از مسئولان تلاش کردند با ساخت خطوط ریلی بیشتر، شبکه حمل ونقل ریلی را توسعه دهند. اما مشکل از جایی شروع می شود که دولت مجری ساخت و توسعه شبکه ریلی در کشور بوده و سرمایه گذاری بخش خصوصی در این بخش جایی نداشته است. اکنون که ضرورت توسعه این صنعت بیشتر از همیشه خودنمایی می کند، باید زمینه سرمایه گذاری و همکاری ها به طورگسترده ای فراهم شود.
ضعف مدیریت در توسعه شبکه ریلی
شاهجویی اذعان کرد: کمابیش باید پذیرفت تحریم ها تاثیر زیادی بر توسعه خطوط ریلی کشور ندارند. اکنون بیشتر منابع و دانش اجرایی برای توسعه و بهره برداری از حمل ونقل ریلی در کشور بومی سازی شده است و نیازی برای واردات زیرساخت و تجهیزات صنعتی احساس نمی شود، اما نکته چالش برانگیز در این حوزه به بحث ضعف مدیریت و نوع بهره برداری از شبکه ریلی برمی گردد که اجازه نمی دهد از ظرفیت های موجود استفاده مناسب تری کنیم.
وی در ادامه افزود: بارها اعلام شده حمل ونقل ریلی یکی از اولویت های مهم و اساسی در کشور بوده، اما برای تحقق این مهم آن طور که باید هدف گذاری نشده است، به همین خاطر در مقایسه با کشورهای دیگر میزان بهره برداری ما از شبکه ریلی در رده های پایین تری قرار دارد و از همین ظرفیت های موجود نیز بهره برداری اندک می شود.
استفاده از توان عملیاتی بخش های مختلف
شاهجویی به صمت توضیح داد: مسئله مهم برای توسعه شبکه ریلی، افزایش همکاری بخش خصوصی و غیردولتی در این صنعت است تا بتوان از ظرفیت های دیگر این حوزه بهره برد. همچنین، اگر تصدی و مدیریت بخش های مختلف شبکه ریلی به بخش خصوصی واگذار شود، شبکه ریلی از حالت سنتی خارج و پویاتر می شود. وی در پایان گفت: بهترین اقدام، تغییر مدل بهره برداری از شبکه ریلی است که در نهایت به اصلاح ساختار حکمرانی این صنعت می انجامد. ورود سرمایه گذاری های غیردولتی به این صنعت و استفاده از توان فنی و عملیاتی بخش های غیردولتی در بهره برداری از شبکه ریلی از دستاوردهای اصلاح ساختار حکمرانی این صنعت خواهد بود. به بیان دیگر، این اقدام مهم ترین راهکاری است که می تواند علاوه بر جلوگیری از افت بیش از پیش عملکرد شبکه ریلی کشور، منجر به رونق آن و اشتغالزایی در این حوزه شود.
سخن پایانی
کارشناسان بخش ریلی کشور اعتقاد دارند در میان بخش های مختلف حمل ونقل، حمل ونقل ریلی دارای مزایای بسیاری از جمله قابلیت حمل انبوه بار و مسافر، ایمنی بالا و مصرف اندک سوخت است. برهمین اساس این صنعت نقش ویژه ای در ترابری هر کشور دارد و با کاهش حجم ترافیک در محورهای برون شهری و حومه ای، به کاهش شاخص مصرف انرژی در بخش حمل ونقل ریلی کمک می کند.از ۸۰ سال پیش که سوت نخستین قطار در ایران شنیده شد، صنعت ریلی تفاوت های زیادی کرده است. در حال حاضر خط های راه آهن از شهرهای زیادی می گذرد، هرچند شهرهای بسیاری نیز از این نعمت بی نصیب هستند. طبق نیاز کشور و پیش بینی های برنامه های توسعه ای، باید طول خطوط ریلی کشور به ۲۵ هزار کیلومتر برسد، چرا که تمامی کشورهای دنیا به این نتیجه رسیده اند که ایمنی راه آهن ۲۰ برابر بیشتر از حمل ونقل جاده ای است.بسیاری از کشورها نیز با همین استدلال، خطوط ریلی خود را توسعه داده اند، زیرا توسعه و رفاه ملی را به همراه دارد. از همین رو، حمل ونقل ریلی باید به صورت مضاعف توسعه داده شود. بر همین اساس، ضروری است سهم حمل ونقل ریلی کشور ما در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه افزایش یابد؛ چرا که کوتاهی در حرکت به سمت حمل ونقل ریلی، منجر به افزایش مصرف سوخت در سایر بخش های حمل ونقل خواهد شد. این فرآیند نامیمون نیز آثار منفی قابل توجهی بر تولید ناخالص داخلی دارد.هم اکنون به نقطه ای رسیده ایم که باید ظرفیت سازی گسترده برای پاسخگویی به حجم بالای تقاضای حمل ونقل ریلی صورت گیرد، این در حالی است که توسعه سهم بخش ریلی در ترانزیت کشور نیازمند تامین اعتبار و حمایت مالی دولت است.
