خوابگاه‌های بدمسیر در حومه پایتخت
شهرهای جدید اطراف تهران از 3 دهه پیش پا گرفته‌اند و ایده تاسیس آنها در دولت سازندگی مطرح شده بود.
در شرایطی که براساس آمارهای رسمی، نزدیک به ۵۰۰ هزار نفر در 4 شهر جدید اطراف پایتخت یعنی اندیشه، هشتگرد، پرند و پردیس زندگی می کنند، هنوز بسیاری از محلات به ویژه فازهای تازه تر این شهرها فاقد زیرساخت های شهری و خدمات عمومی شایسته هستند و اهالی آن به دلیل فقدان خطوط حمل ونقل عمومی مناسب، دسترسی دشواری به تهران و دیگر شهرهای اطراف خود دارند؛ یعنی در عمل، این شهرها به دلیل فقر امکانات زیست انسانی، به خوابگاه هایی برای اهالی آن تبدیل شده اند.
دولت نهم نیز از شهرهای جدید اطراف تهران برای اجرای پروژه مسکن مهر استفاده کرد. در این میان، باوجود اینکه در سال های اخیر جمعیت زیادی روانه شهرهای جدید اطراف تهران شده اند، اما اهالی این شهرها از کمبود امکانات حمل ونقل، زیرساخت های شهری و خدمات عمومی گلایه های زیادی دارند.
صمت در این گزارش چالش های مختلف شهرهای جدید به ویژه موضوع حمل ونقل را بررسی کرده است.
مشکلات پیش روی شهرهای جدید
تاسیس و توسعه شهرهای جدید به عنوان یکی از مهم ترین تجربه های عمران و شهرسازی در کشور، نتایج قابل قبولی در زمینه استقرار جمعیت و کاهش تمایل به سکونت در کلانشهرها داشته است. با این حال، مشکل نبود ناوگان حمل ونقل عمومی برای ترددهای درون شهری و بین شهری موجب تشدید آلودگی هوا، مصرف بی رویه سوخت و اتلاف وقت شهروندان شده است.
یکی از مهم ترین چالش هایی که بر سر راه توسعه شهرهای جدید وجود دارد، چگونگی حمل ونقل، جابه جایی میان شهرهای جدید و کلانشهرهای نزدیک به آن است.باتوجه به نبود امکانات حمل ونقل عمومی مناسب برای جابه جایی افراد در این مناطق، بیشتر از خودروهای شخصی برای ترددهای درون شهری و بین شهری استفاده می شود.
به طوری که روزانه به طورمیانگین یک میلیون و ۴۰۰هزار خودرو تنها از حومه تهران به سمت مرکز این شهر روانه می شوند. باتوجه به تغییر نرخ سوخت و تشدید آلودگی هوا در کلانشهرها، استفاده از خودروی شخصی توسط شهروندان شهرهای جدید برای تردد به کلانشهرها دیگر توجیه منطقی و اقتصادی ندارد. به همین دلیل، توسعه ناوگان حمل ونقل عمومی از جمله شبکه ریلی به این مناطق نقش بسیار مهمی در کاهش آلودگی هوا، کاهش اتلاف وقت شهروندان و صرفه جویی در مصرف سوخت ایفا می کند.
ازاین رو ضرورت دارد با اتکا به دانش بومی و استفاده از تجربه های جهانی در زمینه توسعه ناوگان حمل ونقل عمومی نظیر قطارهای سریع السیر و شبکه ریلی باکیفیت، امکان احداث و راه اندازی سریع تر شبکه حمل ونقل شهرهای جدید، به ویژه پرند، پردیس، بهارستان، فولادشهر، مجلسی و گل بهار هرچه سریع تر فراهم می شود. چه بسا با این اقدامات، فاصله شهرهای جدید با کلانشهرها کمتر و در نهایت بعد از چند سال، این شهرها با هم ادغام می شوند.
آمار ناخوشایند حاشیه نشینی
سعید سادات نیا، عضو انجمن مهندسان مشاور و کارشناس معماری و شهرسازی در رابطه با چالش هایی که در حوزه شهرسازی و توسعه شهرهای جدید وجود دارد، به صمت گفت: در حال حاضر وضعیت بازار مسکن به جایی رسیده که هرازگاهی آماری از تعداد خانه های خالی و افرادی که تعداد زیادی خانه دارند، منتشر می شود.
در کنار این موضوع، مشاهده می شود که چیزی در حدود ۲۰ میلیون حاشیه نشین، بدمسکن و بی مسکن در کشور وجود دارد. اگر این مسئله را بیشتر باز کنیم، می بینیم که املاکی که در کشور خالی هستند، برای اقشار هدف و کم درآمد ساخته نشده اند و بیشتر برای گردش و ذخیره مالی هدف گذاری شده اند، از این رو بازار مسکن به جای حرکت به سمت بازار مصرفی، به سوی بازار سرمایه ای گام برداشته است. این موضوع از جایی شروع شد که زمین که یک ثروت غیرقابل تکرار در کشور است، به چرخه معاملات وارد و به یک کالا تبدیل شد.
این کارشناس معماری و شهرسازی به صمت گفت: تجارب جهانی به ما نشان می دهد که بازار ملک به جای سرمایه ای شدن باید صرف نیازمندان و اقشار هدف شود؛ بدین معنی که باید اصلاحات پایه برای این موضوع در کشور اندیشیده شود. زمانی که مالکیت گسترش پیدا می کند و به سمت زمین داری خیز برمی دارد، مشکلات زیادی را پدید می آورد، به طوردقیق مانند شرایط فعلی شهر تهران که به علت تراکم جمعیت بالا و نبود مدیریت شهری با چالش های زیادی از جمله آلودگی روبه رو است.
وی در ادامه بیان کرد: از طرفی، وقتی شهرهای بزرگ دیگر کشش جمعیت مهاجر را ندارند، شهرهای حاشیه به وجود می آیند، اما متاسفانه این اقدامات برای کاهش جمعیت تهران آن طور که باید جوابگو نیست، چرا که به علت فاصله زیاد این شهرک ها از پایتخت و نبود امکانات رفاهی که مهم ترین آن حمل ونقل است، تمایلی برای زندگی در این مکان ها وجود ندارد. تمام مشکلاتی که برای شهرسازی و شهرنشینی وجود دارد، مربوط به موضوعات پایه ای است، اما این بدین معنا نیست که چاره ای برای حل این معضلات وجود ندارد.
تفاوت شهرهای جدید با شهر سنتی
سادات نیا خاطرنشان کرد: تفاوت شهرهای جدید با شهر سنتی می تواند در چگونگی و وضعیت کیفیت زندگی در این گونه شهرها باشد؛ هنگامی که افراد قصد مهاجرت به یک شهر جدید را دارند، انتخاب سیستم های حمل ونقل، تاسیسات، تسهیلات و زیرساخت های شهری، انتظار دستیابی به استاندارد بالاتری را نسبت به شهرهای موجود پیش می آورد.
متاسفانه در کشور ما شهرک سازی ها با اهداف اولیه خود فاصله زیادی دارند و هرگز نتوانسته ضعف های موجود در بازار مسکن را جبران کند، همچنین در رابطه با شهرسازی و کاهش جمعیت کلانشهرها، چالش های زیادی وجود ندارد و زندگی در شهرک های اطراف تهران مثل پرند و پردیس همانند یک جای خواب برای افراد است و با کمبود امکانات رفاهی دست وپنجه نرم می کند.
وی در پایان گفت: عواملی که باعث جذب جمعیت به شهرهای جدید می شود و مهاجرت مردم از شهرهای مادر به این شهرها را میسر می کند، شامل عواملی مانند ارائه مسکن با کیفیت نسبت به مسکن مادرشهرها، نزدیکی فواصل محل کار و سکونت، داشتن آرامش و دوری از ازدحام شهرهای بزرگ و کیفیت بهتر محیط سکونت می شوند. بنابراین اهمیت و نقش کیفیت محیط شهرهای جدید که در میزان رضایت مندی ساکنان آنها ظاهر می شود، ضرورت بررسی این مسئله را در شهرها، به ویژه شهرهای جدید تبیین می کند و می تواند رضایت و نارضایتی ذهنی شهروندان را در پی داشته باشد.
ضرورت مکان یابی برای ساخت مسکن
حسین ایمانی جاجرمی، جامعه شناس شهری درباره معضلات و مشکلات شهرهای اطراف پایتخت به صمت گفت: دولت جدید سیاست های مختلفی را برای ساماندهی بازار مسکن به کار گرفته است، اما باید در نظر بگیرد که مسکن را در زمین هایی بسازد که ظرفیت مناسبی برای رفاه مردم داشته باشند و مانند تجربه های قبلی، خانه های غیراستاندارد در مناطقی که از کمترین امکانات رفاهی هم برخوردار نیستند، ساخته نشوند. حسین ایمانی جاجرمی افزود: اکنون ما شاهد این موضوع هستیم که بیشتر شهرک های اطراف تهران که برای حل مشکل مسکن ساخته شده، نه تنها باری از مشکلات برنداشته، بلکه افرادی را که در این مناطق زندگی می کنند، با مشکلات رفاهی زیادی از قبیل کمبود وسایل حمل ونقل عمومی روبه رو کرده و تنها شبیه خوابگاه برای افراد است. متاسفانه ضعف خدمات شهری، حمل ونقل و دسترسی نامطلوب ساکنان این شهرها، همچنان از مهم ترین مشکلات ساکنان آن است.
نقش کلیدی حمل ونقل در حل مشکل شهروندان
این جامعه شناس افزود: حمل ونقل آسان و دسترسی مطلوب یکی از مواردی است که می تواند بسیاری از فشارهای روانی و مشکلات ساکنان این مناطق را حل کند. یکی دیگر از مسائل مهم درباره این شهرها این است که بیشتر مردها برای بهره مندی از مشاغل به سمت شهرمادر می روند و چهره شهر در طول روز اکثر زنانه می شود، یعنی زنان مدت زمان بیشتری را در این مناطق زندگی می کنند و باید برای حل مسائل و مشکلات آنان نیز فکر جدی شود، چرا که این مسئله از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
حسین ایمانی جاجرمی گفت: بدیهی است، افزایش جمعیت با افزایش تقاضا برای بهره مندی از امکانات شهری رابطه مستقیمی دارد، زیرا نسبت جمعیت به منابع را از حالت اعتدال خارج می کند. در این صورت، شهروندان برای رسیدن به منابع محدود با هم رقابت می کنند و این الگوی رفتاری، شرایط زندگی را برای شهروندان سخت می کند. افزایش مجوزهای آپارتمان سازی در شهرهای اطراف تهران زمانی از کمترین آسیب برخوردار است که منابع زیرساختی آن از قبل مهیا شود تا شهروندان کمتر بر سر منابع محدود رقابت کنند.
وی خاطرنشان کرد: واقعیت این است که طرح های جدید برای ساخت وساز مسکن که با عناوینی همچون مسکن ملی و مسکن مهر در حال ظهور هستند، حتی در صورتی که طرح های مناسبی هم باشند، اما باید پیش از اجرا دارای بسترسازی مناسب شوند. به عبارت دیگر باید به بسترسازی توجه ویژه ای شود. نوع خدمات، قرارگیری مراکز خرید، مراکز درمانی و بهداشتی، دسترسی آسان به شهرهای مادر و افزایش ناوگان حمل ونقل عمومی به ویژه خطوط مترو همه از مواردی هستند که قبل از ساخت مسکن های جدید باید موردتوجه قرار گیرند.
ایمانی در پایان گفت: تهران کلانشهری با مشکلات عدیده و بسیار پیچیده است که گاهی این مشکلات به نظر حل نشدنی به نظر می رسند. بی توجهی به شهرسازی، آلودگی هوا، بافت فرسوده، حاشیه نشینی، آسیب های اجتماعی، کمبود فضای سبز و نبود عدالت در دسترسی به خدمات شهری و شهروندی، تهران را با ابرچالش های مختلفی روبه رو کرده است که مناطق و محلات کم برخوردار بیشترین تاثیر را از این مشکلات می گیرند.
سخن پایانی
شهرهای جدید به عنوان یک تجربه جدید در نظام شهرنشینی ایران مطرح هستند؛ شهرهایی که در ابتدا با هدف حل مسائل و مشکلات شهری ایران مطرح شدند، اما با گذشت زمان، بیشتر آنها دچار شکست شدند. این درحالی است که شهرهای جدید فاصله زیادی با شهر اصلی داشته و معمولا خارج از نفوذ شهر هستند. از مهم ترین عواملی که بارها در رابطه با مشکلات حمل ونقل این شهرها مورداشاره واقع شده، مکان یابی و نحوه مکان گزینی است. باتوجه به اینکه نزدیک 3 دهه از تجربه ساخت شهرهای جدید پس از انقلاب اسلامی می گذرد، ارزیابی و بازبینی فرآیند مکان گزینی و ساخت شهرهای جدید یکی از الزامات پیشرفت در برنامه ریزی و مدیریت شهری ایران محسوب می شود. عدم موفقیت شهرهای جدید را می توان در برآورده نشدن اهداف آنها دانست. در این راستا، همواره شهرهای جدید با مشکلات عدیده ای مواجه بوده اند، به طوری که این مشکلات باعث شده تا آرمان ها و اهداف اصلی ایجاد این شهرها، محقق نشود. مقوله شهرهای جدید، یک مسئله ملی است و این موضوع را نمی توان با نگرش بخشی حل کرد، زیرا حل مسائل ملی نیاز به عزم ملی و خرد جمعی دارد.
