چهره کبود شهر
احساس آرامش‌خاطر، نشاط و وجود حس سرزندگی یکی از نیازهای روحی انسان و مهم‌ترین شاخص کیفیت زندگی است.
انبوهی از فضاهای سرد و بی روح در شهرها تحت تاثیر ناهمگونی و آلودگی های بصری مشاهده می شود که به دور از هرگونه زیبایی و مطلوبیت، هیچ گونه معنا، مفهوم و عملکردی را القا نمی کنند. امروزه سیما و منظر شهرها تحت تاثیر این اغتشاشات بصری، چهره ای ناخوشایند و نامطلوب یافته اند که هیچ گونه جذابیت و زیبایی در آنها وجود ندارد.
هر فضایی در شهر را نمی توان فضای شهری دانست، مگر آنکه براساس قواعد زیبایی شناسی شکل گرفته و تبیین گر رابطه شهر و زیبایی باشند. طراحی شهری چیزی فراتر از ساختن برخی جعبه های گل در میادین و تعیین ایستگاه های اتوبوس و تاکسی است. مبلمان شهری یکی دیگر از عناصر فضای شهری است که کمیت، زیبایی و دوام آن نقش مهمی در دستیابی به یک شهر سالم و مطلوب دارد و نیازهای شهروندان را از نظر عملکرد و زیبایی برآورده می کند. صمت در این گزارش نقش شهرسازی را در بهبود کیفیت زندگی شهروندان بررسی کرده است.
نقش زیباسازی شهری در بهبود کیفیت زندگی
در کنار ابعاد مختلف کیفیت زندگی، توجه به شهرسازی و زیباسازی شهر یکی از مهم ترین این ابعاد تلقی می شود، زیرا دارای یک نقش اساسی در بهبود وضعیت ساکنان شهرها و تامین کننده حس رضایتمندی برای افراد است، همچنین تاثیر عمیقی بر سلامت، کارآیی، رفتار اجتماعی، رضایتمندی و رفاه عمومی جامعه ایفا می کند. موضوع شهرسازی یکی از مهم ترین مسائل کشورهای در حال توسعه است؛ زیرا اگرچه سرعت گسترش و سرعت در ساخت وسازها تا حدودی جوابگوی نیازهای کمی و مادی شهروندان است، اما بی توجهی به جنبه های کیفی، چالش های فرهنگی و روانی را در پی خواهد داشت. اگرچه تقسیم بندی کیفیت زندگی و در نظر گرفتن مسکن و مسائل مرتبط با آن از نظر کارشناسان و صاحب نظران مختلف، متفاوت است، اما این موضوع انکارناپذیر است که یکی از عناصر کلیدی کیفیت زندگی افراد در محیط شهری همان زیباسازی شهر است. این موضوع تنها به معنای وجود یک سقف بالای سر هر شخص نیست، بلکه آسایش مناسب، فضای مناسب، دسترسی فیزیکی و امنیت مالکیت، امنیت و دوام سازه ای، بهداشت و آموزش و مکان مناسب است که باید موردتوجه قرار بگیرد.
اولویت اصلی در طراحی فضای شهری و شهرسازی، شهروندان هستند و شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نقش مهمی در شهرسازی داشته و به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر مدیریت شهری اثرگذار است. شهر فضایی است که از نظر اجتماعی پیوسته در حال توسعه است و نیاز اجتماع از قبیل سکونت، حمل ونقل، کار و فراغت را برطرف می کند.
مولفه های ضروری در شهرسازی
محمدرضا کاویانی، کارشناس معماری در رابطه با اهمیت سبک و سیاق سیمای شهری به صمت گفت: سیمای شهری یکی از مولفه های قابل توجه و حائزاهمیت در اصول مهندسی و شهرسازی به شمار می رود و به واقع شهری که با سیمایی مخدوش روبه رو است، طراوت و سرزندگی مطلوبی در آن وجود ندارد. تابلوهای شهری، پارک ها و فضای سبز، نمای بیرونی ساختمان ها، المان های شهری، خیابان ها و معابر از بخش هایی به شمار می روند که با معماری مناسب می توانند جلوه ای زیبا و خوشایند در اذهان عمومی مردم ایجاد کنند.
امروزه زیباسازی شهری، فرآیند آفرینش هنری و ارتقای کیفیت زندگی در محیط شهری قلمداد می شود که فرهنگ، هنر، ارزش ها و باورهای حاکم در آن ظهور می کند. امروزه در کشورهای توسعه یافته، سیمای شهرها برپایه عقبه فرهنگی، تاریخی و ظرفیت های موجود در آن طراحی می شود، به عنوان نمونه، شهرهای تاریخی از معماری متفاوتی در مقایسه با شهرهای صنعتی برخوردار هستند.
ناهمگونی در چهره شهر قابل رویت است
کاویانی افزود: یکی از مشکلات شهرها در کشورهای در حال توسعه، نبود تناسب و هماهنگی مناسب و منظم در سیمای شهری است و در واقع ناهماهنگی و ناهمگونی در چهره شهر، در بسیاری از نواحی شهرها قابل رویت است. در چنین مناطقی، محله ها و بافت های یک شهر از امکانات و عوامل رشد مساوی و متوازن در طول زمان برخوردار نبوده اند و این موضوع در طول سال های طولانی، بر زیبایی های شهری کاسته است.
به واقع همان طور که وضعیت ظاهری یک فرد در زندگی شخصی او حائزاهمیت است، سیمای شهری نیز در زندگی جمعی شهروندان از شاخصه های قابل توجهی به شمار می رود که معماران، هنرمندان و فعالان عرصه شهرسازی اهتمام بسیاری را در نحوه و سبک طراحی شهری به کار می بندند. زیباسازی چهره شهر، یکی از مولفه های مهم محسوب می شود که در تعاملات اجتماعی شهروندان ساکن در شهرها تاثیر بسزایی ایفا می کند.
وی بیان کرد: همواره در بین کارشناسان مسائل شهری، زیباسازی شهر از 2 وجه کارکردی و بصری موردمطالعه و توجه قرار می گیرد. ابعاد کارکردی سیمای شهری به جنبه های محیطی اعم از المان ها و مبلمان شهری می پردازد و عموما بر جسم شهروندان تاثیرگذار است.
این کارشناس معماری تصریح کرد: بعد بصری نیز به مقوله رنگ، فرم و ترکیب فضا و محیط می پردازد و بیشتر، مولفه های روحی و روانی را مدنظر قرار می دهد. امروزه هنر نقاشی، معماری، گرافیک، تبلیغات محیطی، مبلمان شهری، کیفیت مصالح، نمای ساختمان های مسکونی، تجاری و اداری، نورپردازی ها، مجسمه ها، پاکیزگی شهر، تاسیسات زیربنایی و حتی میزان ترافیک موجود در شهر به مدد زیباسازی شهر می آیند و مجموعه این عوامل در صورت هماهنگی لازم باعث انبساط خاطر و آرامش شهروندان می شود.
زیباسازی شهر، احترام به شهروندان است
کاویانی خاطرنشان کرد: قابل انکار نیست که سطح کمی و کیفی خدمات، در میزان احترام مدیریت شهری به شهروندان موثر است و به تعبیری میزان زیبایی، پاکیزگی و امکانات شهری، نشان دهنده سطح توجه و احترام مدیران شهری به شهروندان است.
وی در ادامه به صمت گفت: البته در پاره ای از مواقع، گسترش بی رویه و بی ضابطه شهرها، به تدریج تسلط مدیران ذی ربط شهری بر امور حوزه تحت استحفاظی خویش را به چالش می کشد، چرا که حجم انبوهی از نیازها و دغدغه های شهری، چالش های بسیاری را پدید آورده است.
این کارشناس در پایان بیان کرد: با همه این اوصاف نباید از نظر دور داشت که محیط شهری، زیستگاه شهروندان ساکن در آن محسوب می شود که بخش بسیاری از ساعات زندگی را در آن می گذرانند و هر آنچه جلوه محیطی شهر زیباتر شود، مسئولیت پذیری شهروندان در قبال حفظ و رعایت ضوابط و قوانین شهری نیز تقویت خواهد شد و به طبع در چنین شرایطی بستر و زمینه لازم برای پویایی، تحرک و میل به رشد و شکوفایی در این مناطق افزایش می یابد.
عواقب جبران ناپذیر بی توجهی به الزامات شهرسازی
مجید ابهری، جامعه شناس شهری در رابطه با موضوع شهرسازی به صمت گفت: تهران کلانشهری با مشکلات عدیده و بسیار پیچیده است که گاهی این مشکلات به نظر حل نشدنی به نظر می رسند. بی توجهی به شهرسازی، آلودگی هوا، بافت فرسوده، حاشیه نشینی، آسیب های اجتماعی و کمبود فضای سبز در دسترسی به خدمات شهری و شهروندی، تهران را با ابرچالش های مختلفی روبه رو کرده است که مناطق و محلات کم برخوردار بیشترین تاثیر را از این مشکلات دارند.
همچنین شهرهایی که در آنها شهرسازی موفقی انجام نگرفته است، باعث مشکلات بسیاری شده و عواقب جبران ناپذیری بر افراد جامعه می گذارد. متاسفانه در حال حاضر در کشور باتوجه به انبوه سازی ها و آپارتمان سازی های متعدد و مختلف، توجه لازم به مسائل فرهنگی، رفاهی و شهرسازی خانوار نمی شود. کمبود امکانات و خدمات درمانی، آموزشی، ورزشی، رفاهی، فرهنگی و تفریحی فقط گوشه ای از مشکلاتی است که افراد با زندگی در این شهرها تجربه می کنند؛ بنابراین هر شهر و محلی که فاقد امکانات یادشده باشد، تاثیر منفی بر رشد و سلامت افراد جامعه می گذارد.
وی افزود: علاوه بر موارد ذکرشده، شهرهای نامناسب باعث بیماری های روحی و عصبی و تقابل های رفتاری و گفتاری بین شهروندان می شوند. این شهرها هیچ امتیازی برای تفریح و ورزش کودکان ندارند و موجب بروز مشکلات زیادی برای سنین مختلف می شود؛ بنابراین ضروری است،توجه کنیم که شهرها باید از نظر عوامل فیزیکی، مسائل فرهنگی و رفاهی در سطح قابل قبولی باشد، در غیر این صورت، نمی توان اسم این مکان هایی را که افراد در آن زندگی می کنند، شهر گذاشت.
به زیرساخت های خدمات رسانی توجه شود
ابهری اذعان کرد: نکته دیگری که باید موردتوجه مدیران شهری قرار گیرد، این نکته است که آیا بسترهای فرهنگی، اجتماعی، تفریحی و زیرساخت های خدمات رسانی برای افزایش جمعیت این چنینی موردمحاسبه قرارگرفته است یا خیر؟ این محدودیت ها لازم است به شکل مدیریت متمرکز در مباحث معماری شهری مدنظر مدیریت شهری قرار گیرد. در واقع با افزایش جمعیت ناگهانی در یک منطقه و محدودیت های منابع زیرساختی؛ به طورقطع ما با انواع مسائل و نارضایتی های شهروندان روبه رو خواهیم شد که هرچه سریع تر باید موردتوجه قرار گیرد.
بدیهی است، افزایش جمعیت با افزایش تقاضا برای بهره مندی از امکانات شهری رابطه مستقیمی دارد، زیرا نسبت جمعیت به منابع را از حالت اعتدال خارج می کند، در این صورت، شهروندان برای رسیدن به منابع محدود با هم رقابت می کنند و این الگوی رفتاری، خشونت های کلامی و فیزیکی را افزایش می دهد.
وی در پایان گفت: در انبوه سازی هایی که در کشور رخ داد، توجه چندانی به ابعاد شهرسازی نشد، از این رو انبوه سازی بدون در نظر گرفتن نکات یادشده، موجب انباشت مشکلات و آسیب های اجتماعی شده و نهادهای دولتی و سازمان های متولی این امر را با چالش روبه رو خواهند کرد. ضرورت دارد، در کنار ساخت مسکن، تمام جنبه های مختلف رفاهی، اجتماعی و شهرسازی موردتوجه قرار بگیرد تا شاهد رشد مشکلات و آسیب های اجتماعی در سطح جامعه نباشیم.
سخن پایانی
رفع مشکلات شهرها به دلیل گستردگی مسائل و پیچیده تر شدن آنها دشوارتر شده است. امروزه دیگر نمی توان یک شهر را بدون توجه به تاثیر کنش ها و واکنش ها در سطح کلان و خرد، مدیریت کرد. شهرهای امروز به شدت تحت تاثیر مجموعه عواملی هستند که تنها مربوط به آنها نیست، اما بر روندهای شهری و کیفیت زندگی شهروندان اثرگذار است. شناخت این عوامل و مدیریت آنها ضروری است تا بتوان برنامه ریزی متناسبی برای هر شهر داشت. مشکلات شهرسازی ابعاد گسترده ای را شامل می شوند که در حوزه های بسیار تنگاتنگ و در سطوح مختلف مرتبط با یکدیگر هستند. در این میان، مسئولان و متصدیان نیز از ساخت وسازهای شبانه و غیرمجاز در حاشیه شهرها، توسعه سکونتگاه های غیررسمی و خانه سازی های غیراصولی ابراز نگرانی می کنند.
در این شرایط، ممکن است خریداران کم بنیه از روی شتاب زدگی و برای عقب نماندن از رقابت قیمتی به ناچار دست به خرید واحدهای مسکونی بی کیفیت زده و سرمایه های خود را در مناطقی که از شهرسازی هیچ بهره ای نبرده اند، هدر دهند. سیاست های تامین مسکن روشن و شفاف نبوده و قشر ضعیف جامعه اکنون در تامین مسکن با مشکل جدی روبه رو شده اند و در این شرایط امکان رشد و توسعه سکونتگاه های غیررسمی، ممکن است بخشی از نیازها را برای مسکن به شکل نادرستی به سمت این سکونتگاه ها هدایت کند. در این راستا ضرورت دارد ساخت مسکن باکیفیت باتوجه به نقش حیاتی و مهمی که در زندگی افراد ایفا می کند، موردتوجه و جنبه های کیفی شهرسازی در اولویت قرار گیرد.
