زیر و بم حمل‌ونقل در ایران
شاید اکنون که در حال مطالعه این مطلب هستید داخل مترو نشسته‌اید و می‌خواهید بدانید تاریخچه حمل‌ونقل در ایران از کجا آغاز شده و قرار است در آینده به کجا برود؟ شاید هم بلیت هواپیما در دستان شماست و می‌خواهید با یک سفر هوایی از ایران خارج شوید. شاید هم نه! داخل اتوبوس خط واحد هستید و این سوال ذهن شما را مشغول کرده که در قدیم‌الایام و زمانی که مردم این وسایل را برای حمل‌ونقل در اختیار نداشتند مسافت‌های طولانی را چگونه می‌پیمودند؟
برخی از فرضیه‌ها بر این بنا شده‌اند که در زمان باستان و در دورانی همچون دوره هخامنشیان، وسایل حمل‌ونقل بسیار پیشرفته بوده‌اند و سپس طی یک جنگ گسترده یا پدیده‌ای همچون عصر یخبندان، انسان به زمان‌های اولیه بازگشته است. چنین فرضیه‌هایی به‌دنبال عظمت سازه‌هایی همچون تخت جمشید ارائه شده‌اند. اگر این فرضیه‌های اثبات‌نشده را رد کنیم، به فرضیه‌های پذیرفته‌شده‌ای می‌رسیم که می‌گویند چهارپایان و ارابه‌هایی که چرخ‌های ثابت دارند در این دوران به کار رفته‌اند.ایران از جمله کشورهایی است که در دوران هخامنشیان و به‌ویژه دوره کوروش کبیر و داریوش بزرگ، راه‌های ارتباطی گسترده‌ای به نقاط مختلف آسیا و اروپا داشته است. هرچند قلمرو ایرانیان در دوره‌های بعد محدودتر شد، با این حال سیستم‌های حمل‌ونقل در ایران رونق خود را حفظ کردند و در گذر زمان نیز توسعه چشمگیری یافتند. فلات ایران یکی از مهم‌ترین مسیرهای رفت‌وآمد بوده است. در این مسیر که اغلب دارای جاده‌های صعب‌العبور بوده از وسایل خاصی برای حمل‌ونقل و به‌ویژه حمل بار استفاده شده است. مهم‌ترین وسیله‌ای که در این مسیرها مورد استفاده قرار می‌گرفت گاری بود. البته از شتر و چهارپایان نیز در این مسیر استفاده می‌شد. برای مسافران در این مسیر از صندوق‌های چوبی استفاده می‌کردند که پالکی نام داشت. اگر صندوق‌های چوبی را روی پشت شتر، اسب یا قاطر می‌بستند به آن کجاوه می‌گفتند. صندوق‌های سربسته بر پشت شترهای دو کوهانه، هدوج نام داشت. از این صندوق‌ها برای حمل دختران و زنان استفاده می‌شد.
از کالسکه تا ماشین دودی
ورود کالسکه‌های چوبی و بسیار مرغوب به ایران در سال ۱۱۸۹ هجری شمسی تحقق یافت. البته از این کالسکه‌ها صرفا در دربار پادشاهان استفاده می‌شد و در اختیار مردم قرار نمی‌گرفت. در سال ۱۲۳۰ برای نخستین بار استفاده از کالسکه‌ها در تهران و اصفهان آزاد و تعدادی کالسکه برای حمل‌ونقل بار و مردم وارد شهرهای مذکور شد. البته رفت‌وآمد کالسکه‌ها در تهران با مشکلات بسیار زیادی همراه بود، به همین علت رفت‌وآمد آنها در بسیاری از کوچه‌ها ممنوع اعلام شد. ورود نخستین ترن بخار که در ایران با عنوان ماشین دودی شناخته می‌شد، به دوره ناصرالدین شاه باز می‌گردد. ورود این ترن که در پی سفر ناصرالدین شاه به شهر تفلیس انجام شد، زمینه‌ای مناسب برای ورود قطار‌های مدرن‌تر در دوره‌های بعد به ایران را فراهم کرد. ترن‌های بخار برای نخستین بار در مسیر تهران-ری مورد استفاده قرار گرفت و ایاب و ذهاب بسیاری از مردم را تسهیل کرد. به دنبال ورود ماشین‌های دودی، شرکت راه‌آهن و تراموی ایران نیز راه‌اندازی شد. راه‌اندازی نخستین خط‌آهن (ترن بخار)در ایران به سال ۱۲۶۵ هجری شمسی باز می‌گردد.
اتومبیل و اتوبوس به خیابان‌های پایتخت رسید
ورود اتومبیل به ایران نیز به دوره قاجار بازمی‌گردد. این بار مظفرالدین شاه در سفر خود به فرنگ سوار یک رنوی سواری شده و به‌شدت شیفته این دستگاه عجیب و غریب می‌شود. او پس از بازگشت به ایران، دو دستگاه از خودرو فوق را سفارش می‌دهد تا برای تفرج در خیابان‌های دارالخلافه از آنها استفاده کند. مردم که اتومبیل‌های فرنگی را مشاهده کردند به آنها لقب ارابه‌های آتشین و کالسکه دودی دادند.
پس از مدت‌ها و با ورود اتومبیل‌های بیشتر به همراه کامیون‌های باربری، بسیاری از کالسکه‌ها و درشکه‌چی‌ها موقعیت گذشته خود را از دست دادند. در سال ۱۲۸۹ برای نخستین بار قانون مالیات بر وسایل نقلیه تصویب شد و طبق آن، هر اتومبیل به‌صورت ماهانه مشمول پرداخت ۵ تومان مالیات بود. مالیات‌هایی هم برای درشکه‌ها و کالسکه‌ها به میزان ۱۲ قران و ۱۵ قران تعیین شد.
با گسترش استفاده از وسایل مدرن در سیستم حمل‌ونقل، توجه به جاده‌های درون‌شهری و پس از آن، جاده‌های خارج شهرها افزایش یافت. جاده‌های اطراف میدان توپخانه تهران نخستین جاده در ایران است که آسفالت شد. البته علت آسفالت کردن این جاده، ورود ملک فیصل، پادشاه وقت عراق به ایران بود، اما همین بهانه خوبی برای مقامات فراهم کرد تا به زیباسازی شهر تهران از طریق آسفالت کردن خیابان‌ها بپردازند. پس از آن با وقوع جنگ جهانی اول و نیازهای مربوط به حمل‌ونقل بین شهرهای مختلف، نیاز به وسایل بزرگ‌تری در مقایسه با سواری‌ها احساس شد، به همین علت نخستین اتوبوس در سیستم حمل‌ونقل ایران از دانمارک وارد ایران شد. باتوجه به مشکلاتی که در استفاده از اتوبوس بر سر راه مردم قرار گرفته بود، لایحه شرکت اتوبوسرانی با هدف نظارت بر این سیستم از تصویب شورای ملی گذشت. این لایحه حقوق مربوط به اتوبوسرانی در ایران را به دانمارک واگذار کرد. اتوبوس‌های این شرکت در ۷ خط مشغول کار شدند.
نخستین خط ریلی و هوایی
طرح و پذیرش نخستین راه‌آهن ایران به سال ۱۳۰۶ هجری شمسی بازمی‌گردد. این پروژه تا سال ۱۳۲۰ گسترش بسیار زیادی یافت. البته افتتاح نخستین پروژه در این حوزه تا سال ۱۳۱۴ به طول انجامید و در نتیجه آن شهر تهران به بسیاری از شهرهای مهم از جمله بندر گز، خرمشهر، بندر لنگه، چابهار، ساوجبلاغ، آستارا و قطور متصل شد. در سال ۱۳۲۰، ۱۴ هزار مایل مسیر ریلی در ایران ایجاد شده بود. بعد از تصویب قانون مربوط به راه‌اندازی خطوط ریلی در ایران، عوارض مربوط به حمل‌ونقل یا همان عوارض راه لغو شد.
و اما نخستین پرواز مسافربری بر فراز ایران از چه زمانی و با چه پروازی آغاز شد؟
پیش از سال ۱۳۲۱، پرواز بر فراز ایران با اهداف نظامی و نمایشی صورت می‌گرفت تا اینکه در همین سال و به‌دنبال تاسیس شرکت هواپیمایی ایرانیان ایرویز، پروازهای این شرکت مسافران ایرانی و خارجی را در آسمان ایران و در منطقه خاورمیانه جابه‌جا می‌کرد. ۱۲ سال پس از تاسیس این شرکت، شرکت پاس با هدف جابه‌جایی بار در ایران تاسیس شد، اما بعدها مبادرت به حمل‌ونقل مسافر در کشور و پس از آن در عرصه‌های بین‌المللی کرد.
سخن پایانی
در تمام این سال‌ها گستردگی منحصر به‌فرد فعالیت‌هایی که در بخش حمل‌ونقل انجام می‌شود و همچنین، تحولات سریع فناوری این بخش، ارتباط میان آن و فرآیند توسعه اقتصادی و اجتماعی را آنچنان حساس و پیچیده کرده که کارشناسان از بخش حمل‌ونقل به‌عنوان «نیروی محرکه توسعه» یاد می‌کنند و کارآمدی و توانمندی آن را، زمینه‌ساز توسعه همه‌جانبه کشورها می‌دانند. به‌عقیده کارشناسان، موفقیت‌های راهبردی در زمینه رشد و توسعه اقتصادی، مدیون سرمایه‌گذاری کلان در زیرساخت‌ها و تجهیزات حمل‌ونقل و نیز توسعه مهارت‌های حمل‌ونقل بوده است.
بر این اساس، جوامعی که در این مسئله حیاتی سرمایه‌گذاری نکنند و آن را به اهمال و فراموشی بسپارند، اندک اندک از قافله پیشرفت و توسعه دور می‌مانند و حتی برای رفع نیازهای اولیه خود نیز، نیازمند استعمارگران شرق و غرب می‌شوند.
