رویای حمل‌ونقل پاک
بهزاد اشجعی-کارشناس آلودگی هوا
حمل‌ونقل عمومی یعنی آن بخشی که باید گره‌گشای آلودگی هوا باشد در ایران خود تبدیل به مشکل اصلی آلودگی هوا شده، چراکه بیشترین درصد فرسودگی ناوگان در ناوگان حمل‌ونقل عمومی است. به‌عنوان مثال، براساس آیین‌نامه پیشین بیش از ۸۰ تا ۸۵ درصد ناوگان اتوبوسرانی و بیش از ۳۰ تا ۴۰ درصد تاکسی‌های شهر تهران فرسوده است.
حدود ۳۳ درصد آلودگی هوای شهر تهران مربوط به خودروهای دیزلی مانند اتوبوس، مینی‌بوس و کامیون است. سهم تاکسی‌ها و موتورسیکلت‌ها نیز به ترتیب ۲ و ۱۰ درصد است. در مجموع ناوگان حمل‌ونقل عمومی در شهر تهران مسئول ۴۵ درصد آلودگی هوای زمستان است. این در حالی است که ناوگان حمل‌ونقل عمومی در ایران سهم بالایی ندارد.
ابتدایی‌ترین راه‌حلی که می‌توان برای کاهش آلایندگی حمل‌ونقل عمومی در نظر گرفت، نوسازی آن است، چراکه بخش زیادی از ناوگان حمل‌ونقل عمومی به‌دلیل فرسودگی است اما نوسازی نیز هزینه‌های خاص خود را دارد و باید رقم بالایی به این امر اختصاص داده شود.
گفته شده فقط در تهران ۴ تا ۵ هزار اتوبوس فرسوده نیازمند نوسازی است. با احتساب میانگین ۴ میلیارد تومانی نرخ هر اتوبوس، حدود ۲۰ هزار میلیارد تومان بودجه برای نوسازی اتوبوس‌های تهران نیاز است. علاوه بر این، اتوبوس‌های فرسوده و دیگر وسایل نقلیه در سراسر ایران بودجه عظیمی برای نوسازی می‌خواهد که باید طی سنوات گوناگون تخصیص داده شود.
در لایحه بودجه ۱۴۰۱ برای نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی در کل کشور ۴۶۳ میلیارد تومان تخصیص داده شده است. اگر دولت ۵۰ درصد هزینه را هم بپردازد، چنین بودجه‌ای فقط می‌تواند حدود ۲۰۰ دستگاه اتوبوس را نوسازی کند. این در حالی است که ۵ هزار اتوبوس فرسوده در شهر تهران وجود دارد. با این رویه، دهه‌ها طول می‌کشد تا فقط اتوبوس‌های فرسوده نوسازی شوند. کل بودجه پیشنهاد شده برای توسعه قطار شهری و حومه شهری در لایحه بودجه سال آینده ۱۰۴۰ میلیارد تومان است، با این رقم چند کیلومتر مترو می‌توان ساخت؟ چند رام قطار می‌توان خرید؟ بنابراین اگر بودجه اختصاصی دقیق و کارآ نباشد، روند نوسازی و توسعه به‌شدت زمان‌بر خواهد بود. علاوه بر اینکه سال به سال بر هزینه نوسازی افزوده خواهد شد.
در بحث کاهش آلایندگی ناوگان حمل‌ونقل عمومی در کنار نوسازی باید راهکارهای دیگری هم در نظر گرفته شود. یکی از این راهکارها، توسعه حمل‌ونقل پاک است. حمل‌ونقل پاک به ناوگان حمل‌ونقل عمومی پاک از جمله مترو و ناوگان برقی عمومی و ناوگان حمل‌ونقل شخصی مانند دوچرخه و خودروهای برقی شخصی تقسیم می‌شود.
توسعه حمل‌ونقل پاک نیازمند آماده کردن زیرساخت‌هایی است. مهم‌ترین بحث زیرساختی این است که مردم از آن استقبال کنند. زمانی که نرخ خودرو بسیار زیاد و نرخ سوخت بسیار پایین است، کسانی که از درآمد چندساله خود خودرو می‌خرند، نهایت استفاده را هم از آن می‌برند، چراکه با خود می‌گویند هزینه زیادی برای خرید خودرو پرداخت کرده‌ام و استفاده از آن‌هم هزینه خاصی ندارد. به همین دلیل استفاده از مترو، اتوبوس و وسایل حمل‌ونقل عمومی کاهش یابد اما کشورهای خارجی عکس ما عمل می‌کنند. در واقع در کشورهای خارجی خودرو نسبت به درآمد ارزان است اما استفاده از خودرو به‌دلیل نرخ بالای سوخت و مالیات و ممنوعیت‌های تردد، گران است و در نتیجه مردم به سمت حمل‌ونقل عمومی و پاک رو می‌آورند. این مسیری است که ایران نیز باید برای توسعه حمل‌ونقل پاک بپیماید و زیرساخت‌های موردنیاز آن را ایجاد کند.
قانون هوای پاک مستقیم به توسعه حمل‌ونقل پاک اشاره نکرده است. لازم است یک ماده در این قانون آورده شود که مشوق‌ها و محدودیت‌ها را ارائه کند. با این حال، موارد و بندهایی در این قانون وجود دارد که به این هدف کمک می‌کند، گرچه همان‌ها نیز تاکنون اجرایی نشده است. به‌عنوان مثال، یارانه‌هایی برای انواع وسایل نقلیه برقی و هیبریدی در قانون هوای پاک آمده که در تعرفه واردات آن را حداقل در نظر گرفته‌اند. در این میان، ممنوعیت‌های تردد و توسعه حمل‌ونقل عمومی در قانون هوای پاک نیز می‌تواند به این امر کمک کند. ماده ۱۰ این قانون، وزارت کشور را موظف کرده سالانه ۵ درصد ظرفیت حمل‌ونقل عمومی کشور را افزایش دهد.
