برخی کارشناسان گفته بودند که با وقوع پدیده ال‌نینو، احتمال بارندگی بیشتر از نرمال در بیشتر مناطق کشور وجود دارد؛ البته ال‌نینو یک پدیده دورپیوندی است که نظیر دو روی یک سکه بر اقلیم‌های دورتر عمل می‌کند و گویا امسال، آن روی دیگر سکه یعنی خشکسالی و کاهش بارندگی به‌وقوع پیوست، اما بهتر است نسبت به وقوع یک عامل غیرمستقیم نظیر ال‌نینو بی‌توجه باشیم و به اصلی‌ترین دلیل این میزان از کاهش بارندگی و افزایش دما بپردازیم؛ یعنی تغییرات اقلیمی که در نتیجه گرمایش جهانی چند سالی است رخ‌نمایی می‌کند؛ پاییز خشک و گرم امسال هم نمود واقعی این تغییرات است. جابه‌جایی فصل‌ها و کاهش میزان بارندگی مسبب بروز معضلات عدیده محیطی و اجتماعی در مکان‌های مختلف می‌شود و در کشور کم‌آبی نظیر ایران این چالش‌ها به‌ویژه عدم‌دسترسی به آب پررنگ‌تر خواهد شد. صمت در گفت‌وگو با کارشناسان به اصلی‌ترین دلایل کاهش بارندگی و گرمای پاییز امسال پرداخت و آثار تغییرات اقلیمی بر منابع آب را بررسی کرد.

ناهنجاری بی‌سابقه دما در پاییز

بسیاری از کارشناسان معتقدند که عوامل متعددی در میزان بارش نیمه دوم سال ایران و دیگر کشورهای منطقه تاثیرگذار هستند و به‌دلیل پدیده ال‌نینو در روزهای پایانی تابستان، پیش‌بینی‌ها، نوید باران در پاییز را می‌داد. احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم سازمان هواشناسی در گفت‌وگو با صمت به تشریح دلایل پاییز خشک امسال و کاهش حداقلی دما نسبت به چند سال گذشته پرداخت و گفت: طبق بررسی‌های انجام‌شده از هفته‌های اخیر آذر جز 2 هفته‌ای که شاهد میزانی از بارندگی بودیم، کمینه‌ها و بیشینه‌های دما و در مجموع دمای متوسط به‌شکل بی‌سابقه‌ای بالا بوده است. به‌عبارت‌روشن‌تر، شاهد یک بی‌هنجاری دمایی هستیم که تاکنون کمتر زمانی پیش آمده بود که دما در سه‌ماهه سوم سال این‌گونه بالا باشد. به هر حال، انتظار داشتیم پاییز خنکی را تجربه کنیم، اما چه به‌واسطه تغییرات اقلیمی که در سراسر جهان در حال وقوع است و چه به‌دلیل تغییرات اراضی در داخل سرزمین ‌ مان نظیر گسترش شهرها و کاهش سطوح پوشش گیاهی این تغییرات را لمس می‌کنیم. وی افزود: باتوجه به وقوع ال‌نینو انتظار داشتیم که بارش‌ها در حد نرم یا بیش از نرمال باشد. در واقع، تجارب سال‌های گذشته از وقوع ال‌نینو نشان می‌داد که می‌توان انتظار روزهای پرباران را داشت، اما عوامل دیگری هم در سناریوی بارش سزمین‌ها دخیل هستند؛ نظیر گرمایش بی‌سابقه کره زمین که همچنان روند افزایشی دارد. در نتیجه، ال‌نینو دلیل محکمی برای افزایش یا کاهش میزان بارندگی نیست. با بررسی آمار بارندگی سال‌های گذشته می‌توان گفت که در ایران تجربه این را داشتیم که باوجود پدیده ال‌نینو، شرایط بارندگی در اغلب مناطق کشور کمتر از حد نرمال و حتی در بعضی سال‌ها هم همزمان با پدیده ال‌نینو بارندگی در ایران بیشتر از حد نرمال بوده است. به‌همین‌دلیل، باید گفت عوامل دیگری وجود دارند که در میزان بارندگی‌های کشور موثر هستند. بر این اساس، نمی‌توانیم تنها با وقوع ال‌نینو و لانینو بگوییم که شرایط ما کاملا مطلوب یا نامطلوب است. رئیس مرکز ملی اقلیم سازمان هواشناسی در ادامه تاکید کرد: آمار بلندمدت بارندگی در کشور نشان می‌دهد که به‌طورنسبی در سال‌هایی که ال‌نینو رخ داده، بارندگی در خاورمیانه مطلوب‌تر بوده، اما همیشه این روند ثابت نبوده است. در نتیجه، باید گفت همبستگی اقلیم ایران با ال‌نینو یا لانینو آنقدر زیاد نیست که بگوییم تاثیر مستقیم بر میزان بارندگی‌های کشور دارد. وظیفه درباره اهمیت نقش گرمایش جهانی بر وقوع پاییز گرم و خشک منطقه گفت: باتوجه به گزارش imo از زمانی که داده‌های هواشناسی ضبط شده است، سال ۲۰۲۳ گرم‌ترین سال کره زمین بود. اما از آنجایی که در کمربند خشک کره زمین قرار داریم، میزان بارندگی یک‌چهارم متوسط جهانی است و تغییرات اقلیمی تاثیر بیشتری روی ایران و منطقه می‌گذارد، چراکه حساسیت‌های اقلیمی در ایران و دیگر کشورهای منطقه بیش از گذشته و پیش از دیگر مناطق جهان رخ‌نمایی می‌کند . رئیس مرکز ملی اقلیم سازمان هواشناسی گفت: بنابراین عمده دلیل این کاهش بارندگی تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش جهانی است که در دهه‌های اخیر سرعت و شتاب زیادی پیدا کرده است. بی‌شک تا چند دهه آینده شاهد چنین رخدادهای اقلیمی خواهیم بود، چراکه میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای روند افزایشی داشته است و به‌تبع آن، گرمایش جهانی هم روز به روز بیشتر خواهد شد.

زمستان هم کم‌بارش است

وی بااشاره به میزان اندک بارندگی در زمستان امسال گفت: باتوجه به خروجی مدل‌های عددی، میزان بارندگی در زمستان چندان امیدوارکننده نیست، البته ناامیدکننده هم نیست. به‌عبارتی، اگر ۱۰ مورد را پیش‌رو بگذاریم، نیمی از آن بیانگر شرایط نرمال با گرایش به کمتر از نرمال است و نیمی از آن خلاف آن یعنی نرمال تا پیش از نرمال است. در کل، نمی‌توان به‌صورت قطعی اظهارنظر کرد. اما برای 2 هفته آینده می‌توان به‌طورقطعی گفت که بارش متوسط کشور جز سواحل شمالی کمتر از نرمال خواهد بود. وی افزود: این نکته را هم باید توجه کرد که اقلیم ایران هم دارای نوساناتی است. برای مثال، در سال ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ میانگین بارش ایران به ۳۲۰ میلیمتر رسید؛ در حالی که در 2 سال قبل ۱۱۵ میلیمتر بود. بنابراین، در کنار این تغییرات جهانی نوسانات منطقه‌ای بارش و دما همواره در کشورها وجود دارد. اما به‌طورکلی، گرایش کلی اقلیم به‌سمت گرم شدن و کاهش میزان بارندگی است. به‌گفته وظیفه، مهم‌ترین تبعات زیست‌محیطی این افزایش دما و کاهش بارندگی عدم‌دسترسی به آب و بحران‌های مربوط به آن است که شاید حتی برای آب شرب کلانشهرهایی نظیر تهران و مشهد هم در سال‌های آتی به مشکل بربخوریم. از طرفی هم، خشک شدن دریاچه‌ها و دیگر منابع آبی در کشور هم تقویت‌کننده بحران آب در منطقه است. تمامی این فرآیندها باعث می‌شود که اقلیم کشورهای منطقه شکننده‌تر از گذشته و سطوح خشکی و تضعیف پوشش گیاهی بیش از پیش اتفاق بیفتد.

برداشت ۱۴۰ میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی

بحران آب و دسترسی به آب سالم مهم‌ترین و پرچالش‌ترین اثر تغییرات اقلیمی است که نبودمدیریت استاندارد موجب وخیم‌تر شدن این بحران در سرزمین‌ها می‌شود. شواهد حاکی از آن است که در حال ‌حاضر برداشت اضافی از ظرفیت منابع آب‌های زیرزمینی به‌دلیل کمبود بارش و آب ورودی در کشور به بیش از ۱۴۰ میلیارد مترمکعب رسیده که این رقم بسیار بزرگ و تبعات آن متاسفانه وخیم است که از نتایج آن، می‌توان به نشست زمین و مصرف بی‌اندازه انرژی اشاره کرد. عباسقلی جهانی، از مدیران اسبق وزارت نیرو دراین‌باره گفت: برداشت از منابع آب‌های سطحی در بیشتر حوضه‌های آبریز و منابع آب قابل‌برنامه‌ریزی بیش از حد بوده است و در وجه عرضه با مشکل جدی کمبود آب مواجه شده‌ایم. به‌همین دلیل است که امروزه شاهد انتقال‌های عجیب و غریب یا شیرین کردن آب دریا هستیم. وی درباره اصلی‌ترین رویکرد در بحث مدیریت منابع آب در شرایط کنونی گفت: تاکید اصلی در بحث مدیریت منابع آب شکاف میان عرضه و تقاضا در این زمینه است که موجب آسیب رساندن به ذخایر آب در کشور شده است. اگر نگاهی به وضعیت عرضه و مقدار منابع آب تجدیدشونده بیندازیم، متوجه خواهیم شد که این مولفه در هر کشوری مقدار ثابتی دارد؛ این در شرایطی است که متغیری مانند تغییرات آب و هوایی را ایستا در نظر بگیریم؛ بنابراین متوسط آب تجدیدشونده درطول سال‌های متمادی ثابت است. اما اگر این چرخه را ایستا در نظر نگیریم و معتقد به تغییرات اقلیمی باشیم، باید گفت که میزان عرضه در اغلب کشورها نزولی است. در حقیقت، باوجود تغییرات اقلیمی رخ‌داده در کره زمین، منابع تجدیدشونده ما و جهان روزبه‌روز در حال اتمام است. این کارشناس در عرصه مدیریت منابع آب افزود: درباره تقاضا هم باید یادآور شد که این متغیر در خوشبینانه‌ترین حالت ثابت است. در اصل، تقاضا برای منابع آب همیشه در حال رشد بوده است که دلیل آن به تحولات جمعیتی، توسعه صنایع شهرنشینی و مهاجرت‌ها بر می‌گردد. گفتنی است، شکاف گفته‌شده روزبه‌روز در حال افزایش است؛ چراکه از سویی، میزان عرضه همواره ثابت یا اینکه در حال کاهش است و از سوی دیگر، میزان تقاضا با گذشت زمان زیادتر شده است. برای حل این چالش بزرگ، در گام نخست شاید این به‌نظر برسد که با افزایش عرضه می‌توان گام موثری برداشت، اما متاسفانه باید گفت، با کمال‌تاسف در طول سال‌های گذشته حجم زیادی از منابع آبی که برای عرضه داشتیم، مصرف شده است و امروز ما در کشورمان از حد مجاز در بهره‌برداری منابع آب خارج شده‌ و بسیار بیشتر از حد لازم آب مصرف کرده‌ایم. این کارشناس بااشاره به راهکار موثر برای حل بحران آب گفت: باتوجه به شرایط گفته‌شده، در حال ‌حاضر هزینه‌های تامین آب اضافی برای عرضه به‌شدت در حال افزایش است؛ راهکار اصلی برای مقابله و مواجهه با این مشکل این است که به‌سمت کنترل مصرف و کنترل تقاضای آب برویم. وی ادامه داد: کنترل تقاضا و ایجاد تعادل با عرضه آب، نیازمند تحولات عمده‌ای در رویکرد مدیریت آب است. ما نمی‌توانیم با اتخاذ روش‌های گذشته و تنها با اتکا به فناوری به این هدف دست یابیم. درباره کاهش مصرف آب، نیازمند همکاری و مشارکت واقعی تک‌تک آحاد جامعه هستیم و باید از سرمایه‌های اجتماعی نهایت استفاده را ببریم. در واقع، باید به‌طورکلی تمام آحاد مردم و جامعه و به‌طوراخص بخش خصوصی با یکدیگر همکاری کنند و مشارکت واقعی صورت گیرد تا بتوانیم مولفه مدیریت تقاضا را سر و سامان دهیم. این کارشناس خاطرنشان کرد: در غیر این صورت، شکاف میان عرضه و تقاضای آب افزایش می‌یابد که در نهایت مهاجرت‌های عظیمی را در شهرها شاهد خواهیم بود که به‌دنبال آن مشکلات مربوط به امنیت غذایی رخ می‌دهد. در واقع، ما نیازمند مدیریت استاندارد هستیم و در این راه نباید فرصت‌سوزی کرد.

سخن پایانی

تغییرات اقلیمی و شکننده بودن شرایط محیطی منطقه از یک سوءمدیریت غیراصولی در استفاده از منابع به‌ویژه آب از سوی دیگر موجب شده است که اغلب کارشناسان از آینده نامطلوب و نه‌چندان‌دور کشور هشدار بدهند. آنها معتقدند، می‌توان از راه گفتمان ملی مشارکت جامعه را برای مدیریت استاندارد منابع آبی همراه کنیم و نباید تنها از سوی دولت مدیریت شود، بلکه مردم باید نسبت به معضلات آب حساس‌تر و البته آگاه‌تر شوند.