امروزه زندگی بدون ابزارهای فناورانه در بسیاری موارد غیرقابل‌تصور است. بی‌شک بشر امروز تصوری از نبود فناوری ندارد. صنایع روزبه‌روز با کاربرد فناوری در زنجیره تولید خود تحولاتی را رقم زده‌اند که منجر به صرفه اقتصادی زیادی شده است. صنعت نشر هم مستثنا از این تحولات نبوده و با روی کار آمدن پلتفرم‌های کتابخوان و نشر الکترونیک، زمین بازی ناشران از کاغذ، در اختیار صفر و یک‌های رایانه‌ای قرار گرفت. به‌گفته کارشناسان، امروزه ناشران برای بقا راهی جز کاربرد نمودهای مختلف فناوری در کسب‌وکارشان ندارند. صمت به‌مناسبت هفته کتاب و ر وز کتاب و کتابخوانی به اهمیت ارزش اقتصادی نشر الکترونیک در صنعت نشر پرداخته است.

فناوری، ارزش صنعت نشر را بیشتر کرد

محسن حاج زین‌العابدینی، استادیار علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی : کاربرد فناوری در صنعت نشر مانند یک شمشیر دو لبه است که تاثیرات دوسویه دارد. از یک‌سو با ورود تجهیزات مدرن متنوع به صنعت چاپ و نشر ناشران و چاپخانه‌داران از محدودیت‌های گذشته آسوده‌تر شدند. همچنین، فناوری باعث زایش پدیده‌ای به نام خودناشری شده است که همین امر به توسعه دیجیتال‌مارکتینگ انجامیده و روند دسترسی به اطلاعات را برای مردم راحت‌تر کرده و تمامی این موارد، باعث رونق صنعت نشر شده است. این رونق به‌حدی بوده که در بسیاری از کشورها، ورود فناوری در صنعت چاپ منجر به توسعه اقتصادی چندبرابری به نسبت دیگر صنایع شده است. برای مثال، ارزش اقتصادی صنعت چاپ در کشور آلمان،کمابیش با صنعت خودروسازی برابری می‌کند. بنابراین، می‌توان بیش از گذشته به این گزاره پی برد که فناوری در صنعت چاپ و نشر منجر به پولسازی در بسیاری از کشورها شده است. امروزه به لطف فناوری، کمتر کتاب چاپی در انبار می‌ماند و صرفه‌جویی حداکثری در کاغذ و منابع‌طبیعی، آورده دیگر کاربرد فناوری در صنعت نشر است.اما از آنجایی که فناوری موحب دسترسی آزاد به انواع محتوا شده است و از طرفی هم، قید و بند رعایت قانون کپی‌رایت در ایران چندان رعایت نمی‌شود، فناوری در برخی موارد، منجر به آسیب به ناشر یا نویسنده شده، چراکه تقریبا هر کسی می‌تواند هر محتوایی را در اختیار مخاطبان قرار دهد و همین امر باعث شده است که بسیاری از فعالان این صنعت از جمله صفحه‌بندان و طراحان گرافیکی آسیب‌پذیرتر شوند و در معرض آسیب‌های شغلی قرار بگیرند.

یکی از نمودهای کاربرد فناوری در صنعت نشر تعاملاتی است که فعالان این عرصه با هوش‌مصنوعی دارند. بی‌شک هوش‌مصنوعی تاثیرات شگرفی در صنعت نشر داشته که موجب تغییر رویکرد مخاطبان در استفاده از محتواها شده است. همان‌گونه که امروزه استفاده کمتری از منابع مرجع می‌شود، با تمام ارزشی که دارند، بی‌شک در آینده از کتاب‌های کاغذی هم کمتر مورداستفاده قرار می‌گیرند. برای مثال، تا 2 دهه گذشته، برای دریافت دیکشنری‌ها باید در نوبت می‌ماندیم، اما امروزه این منابع در قفسه بسیاری از کتابخانه‌ها خاک می‌خورند، بنابراین با این تغییر رویکرد، باید نسبت به کاربرد فناوری دقیق و حساب‌شده رفتار کرد.امروز در دوران‌ گذار صنعت نشر هستیم. به‌همین‌دلیل، نمی‌توانیم دید شفاف‌تری از وضعیت ناشران ارائه دهیم، اما ناشران در برخورد با فناوری 2 دسته شدند؛ بخشی از آنها حرکت رو به جلویی داشتند و تلاش کردند تا همسو با آن به تولید و انتشار محصولات‌شان بپردازند و به‌سرعت خود را با تغییرات علم و فناوری سازگار کردند و امروز باتوجه به تغییرات مدرن، کار خود را پیش می‌برند. بسیاری از ناشران هم که پیشرو نبوده‌اند، هنوز نسبت به کاربرد فناوری در نشر و توسعه نشر‌الکترونیک در کتاب موضع دارند و گارد می‌گیرند. اما باید بدانیم که با ورود فناوری به صنعت نشر، صرفه‌های اقتصادی زیادی جریان یافت و به‌عبارتی، درهای نوینی به روی فعالان باز شد، چراکه امروزه اغلب دوستداران کتاب از کتابخوان‌ها، پادکست یا پلتفرم‌های ویژه کتاب بیش از پیش استفاده می‌کنند و این ابزار رونق بالایی پیدا کرده‌ و سرعت انتشار مطالب را بالا برده‌اند. اگر تا چند سال گذشته، مطالب دست اول در مجلات و روزنامه‌ها چاپ می‌شد و رواج می‌یافت، امروزه بر بستر این نرم‌افزارها و در قالب فضای وب به‌دست مخاطب می‌رسد، بنابراین لزوم تغییر نگرش ناشران در برخورد با فناوری به‌شدت احساس می‌شود؛ مجلاتی نظیر گل‌آقا که تا 2 دهه پیش بالای ۱۰۰هزار تیراژ داشتند. اگر امروز به‌فرض اینکه چاپ هم شوند، تیراژشان بسیار پایین است. بی‌شک فناوری توانسته است، رفتار اطلاعاتی کاربران صنعت نشر را تغییر دهد. به‌همین‌دلیل، ناشران باید در بازار نشر با کیفیت و کمیت تقاضا خود را همسو کنند. در واقع، وقتی تقاضا و عرضه یک‌سو نباشد، تعادل اقتصادی به هم ریخته می‌شود.

نشر الکترونیک و آلودگی اطلاعاتی

یکی دیگر از تاثیرات فناوری بر صنعت نشر به‌ویژه نشر الکترونیک، بر سرانه و کیفیت مطالعه است که منجر به کاهش عمیق‌خوانی و منسجم‌خوانی در عموم مردم شده است. اگر مطالعه به‌معنای واقعی و علمی آن را در نظر بگیریم، باید بگوییم نشر الکترونیک تاثیر جدی بر این امر نداشته است، چراکه کپشن‌خوانی‌ها زیاد شده است و عموم مردم ترجیح می‌دهند که سراغ محتواهای کوتاه سطحی بروند. بنابراین، میزان مطالعه عمیق با ورود نشر الکترونیک و توسعه آن کمتر هم شده است. در واقع، کتاب‌های الکترونیک نقش جدی در مطالعه عمیق و منسجم نداشتند، اما آن چیزی که اتفاق افتاد، استفاده همه‌جانبه از محتوای منتشرشده بود که منجر به آلودگی اطلاعاتی نیز شد. در واقع، دسترسی بیشتر به اطلاعات، عمیق‌خوانی و منسجم‌خوانی را کمتر و کمتر کرده است.به‌اعتقاد من، افزایش سرانه مطالعه به‌معنای علمی و درست آن، تحت‌تاثیر کتاب‌های کاغذی و چاپی است و نشر سنتی در این زمینه تاثیرگذار است، نه نشر الکترونیک؛ چراکه خواندن کتاب‌های الکترونیک متکی به ابزارهای جانبی و سخت‌افزاری است، اما کتاب‌های فیزیکی و چاپی چنین محدودیتی ندارند؛ بنابراین آمارهای عددی در بحث افزایش سرانه مطالعه در نشر الکترونیک واقعی نیستند، چراکه فرآیند عمیق‌خوانی اتفاق نمی‌افتد و معمولا این نوع مطالعه‌ها هم، تاثیری در سبک زندگی و رفتار کلی جامعه ندارند.اما باز هم نمی‌توان از تاثیرات مثبت فناوری در صنعت نشر چشم‌پوشی کرد و باتوجه به اینکه بشر امروز در ابعاد گوناگون زندگی متاثر از فناوری است و نسل به نسل رنگ و بوی فناورانه بیشتری می‌گیرد، فعالان صنعت نشر هم از رفتن به‌سمت فناوری‌های نوین، ناگزیر خواهند بود. شاید روزی احساس نیاز به کتاب‌های کاغذی و چاپی، دیگر وجود نداشته باشد و شاید دیگر کسی نیازی نبیند که باید مطالعه عمیق روی موضوعی داشته باشد. بی‌شک، نشر دیجیتال و الکترونیک در آینده تبدیل به یک زمینه جدی در صنعت نشر می‌شود و شاید به کتاب‌های کاغذی امروز در قالب ابزارهای خاطره‌انگیز نگاه شود.

باوجود اینکه می‌دانیم در آینده کتاب‌های چاپی و کاغذی رونق زیادی نخواهند داشت، اما براساس داده‌های علمی، هنوز کتاب‌های الکترونیک و دیجیتال به نسبت کتاب‌های کاغذی مورداستقبال واقع نشده‌اند و بسیاری از مردم ترجیح می‌دهند تا کتاب کاغذی بخوانند، چراکه بشر تاکنون نتوانسته است رسانه جامع و بالغی را که بتواند جایگزین کتاب شود، اختراع کند،زیرا برخی اختراعات بشر از ابتدا به‌قدری خوب و کامل بوده که دیگر جایگزینی برای آن نمی‌توان پیدا کرد؛ کتاب هم جزو همین اختراعات است. دسترسی سریع به محتوای کتاب بدون الزامات برق، سخت‌افزار، اینترنت و اپلیکیشن‌های ویژه، هنوز این شیء کاغذی را برای بشر جذاب کرده است. بنابراین، تا زمانی که بشر جایگزین مناسبی برای کتاب نداشته باشد، همچنان کتاب‌های کاغذی را مورداستفاده قرار می‌دهد، اما در آینده بی‌شک فناوری، راهی برای مشکلات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری کتاب‌های الکترونیک پیدا خواهد کرد.

پنجره‌های نوین هوش‌مصنوعی در صنعت نشر

سیامک محبوب، مدیرکل پ‍ردازش و سازماندهی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران: برخورد با هوش‌مصنوعی و مواجهه با آن، به‌نوعی منجر به گره‌گشایی می‌شود که اهمیت زیادی دارد. هوش‌مصنوعی در همه صنایع از جمله صنعت نشر و زنجیره تولید این صنعت تاثیر می‌گذارد و منجر به گشودن زبان تازه می‌شود و پنجره‌های جدیدی را باز خواهد کرد.

بی‌شک، هوش‌مصنوعی فناوری کلیدی گریزناپذیری در صنعت نشر خواهد بود و راهی جز کاربرد آن در صنعت نشر نخواهیم داشت. در شرایط فعلی هم تاحدودی کاربرد هوش‌مصنوعی در صنعت نشر اتفاق افتاده است. برای مثال، در ویرایش محتوا امروز ویراستارهای مبتنی بر هوش‌مصنوعی نقش جدی را ایفا می‌کنند که نه‌تنها کلمات را تشخیص می‌دهند، بلکه نسبت به محتوا هم هوشمندانه عمل می‌کنند و می‌توانند مانند یک انسان تصمیم بگیرند.

اعتراض نویسندگان به هوش‌مصنوعی

بی‌شک هوش‌مصنوعی تغییری را در دنیای نویسندگی و ویراستاری به‌وجود می‌آورد، اما ترسناک نخواهد بود و برای مصرف خلاقیت توسط هوش‌مصنوعی تغییر خواهد کرد. برخی فعالان در عرصه صنایع خلاق نظیر هنر و نویسندگی معتقد بودند که در حاشیه امن شغلی قرار دارند و هوش‌مصنوعی نقش چندانی در این مشاغل نخواهند داشت، چراکه معتقد بودند که نویسندگی حاصل تخیلات انسانی است. اما در سال‌های اخیر شاهد تولید ربات‌های نویسنده هم بوده‌ایم و می‌توان با توصیفی از یک منظره به هوش‌مصنوعی گفت که چه چیزی را بکشد و یا چه چیزی را بنویسد. به‌همین‌دلیل، چندی پیش برخی نویسندگان امریکایی در اعتراض به هوش‌مصنوعی اعلام کردند که ربات‌های نویسنده، از سبک‌های آنها تقلید می‌کنند و اینکه ربات‌ها بتوانند مانند نویسنده‌ها بنویسند، بسیار خطرناک است. باتوجه به اینکه فناوری‌های مبتنی بر هوش‌مصنوعی، بهره‌ور و بهینه‌ساز هستند، نقش زیادی در توسعه صنعت نشر و بهره‌وری اقتصادی برای ناشران خواهد داشت و از طرفی، منجر به کاهش هزینه‌ها و تولید محصولات بهتر خواهند شد. این فرآیند در کل زنجیره صنعت نشر معنی‌دار است.هوش‌مصنوعی در حوزه‌هایی چون کمک به امر خواندن و حتی انتخاب محتوا کمک‌های زیادی به انسان کرده و تاثیرگذار بوده است. نمونه کاربرد هوش‌مصنوعی در ایران را می‌توان در حوزه پردازش و سازماندهی برخی اطلاعات مشاهده کرد. برای مثال، متناسب با میل و سلیقه افراد پیشنهاداتی داده می‌شود، هرچند این روندی معمول در اغلب کشورها است.

کاهش ریسک شکست با کمک هوش‌مصنوعی

نمونه جهانی آن، شرکت ساخت فیلم و سریال نتفلیکس است که براساس نوع مصرف‌کنندگان و سلیقه آنها، محصولات بصری تولید می‌شود و پیش از تولید به‌راحتی می‌توان پیش‌بینی کرد که چه فیلم یا سریالی ساخته شود. چنین روندی را می‌توان در محصولات صنعت نظیر کتاب و مجله هم پیش‌بینی کرد. با هوش‌مصنوعی می‌توان هر اثری را که بازار داشته باشد، تولید کرد و این یعنی صرفه اقتصادی. برمبنای داده‌های بزرگی که از پایش بازار به‌دست می‌آورد، می‌تواند به تولید محصول بپردازد و ریسک شکست را کاهش بدهد و ناشر سراغ انتشار آثاری برود که می‌داند در بازار به فروش می‌رسد.اینکه از هوش‌مصنوعی هم چه خواسته‌ای داشته باشیم و چگونه خواسته خود را مطرح کنیم، خود هنر و سوادی است که بشر امروز باید آن را دارا باشد. فارغ از هر مولفه‌ای، کاربرد هوش‌مصنوعی دوری‌ناپذیر است و اگر به‌دنبال صرفه اقتصادی در صنعت نشر هستید، باید از هوش‌مصنوعی بهره‌های کافی را بگیرید.

سخن پایانی

هوش‌مصنوعی به‌عنوان یک دستاورد عظیم علمی انسان، فرصت‌های مناسبی برای فعالیت‌های مختلف در صنایع گوناگون فراهم آورده است و باوجود مخالفان یا منتقدان، قابلیت‌های بسیار زیادی برای بکارگیری در ابعاد گوناگون زندگی انسانی و اجتماعی دارد، اما در هر حال، هوش‌مصنوعی یک ابزار است و نوع استفاده از ابزار به استفاده‌کننده آن بستگی دارد. شناسایی تقلب در آثار علمی، حذف تکرار از فرآیند علم، ایجاد ارتباط معنایی بین انتشارات مختلف، امکان جست‌وجو و بازیابی سریع و کاربرمحور، ایجاد فضاهایی برای تسهیل پژوهش، ارتقای رویت‌پذیری انتشارات علمی و ... از جمله کاربردهای هوش‌مصنوعی است.