خاورمیانه سبز، رویای کشورهای منطقه
منطقه خاورمیانه درحال‌حاضر با چالش‌های زیست‌محیطی عمده‌ای مثل خشکسالی و تنش آبی، آلودگی هوا، بیابان‌زایی و جنگل‌زدایی و از بین رفتن تنوع زیستی رنج می‌برد.
از آنجایی که اثر چالش‌های زیست‌محیطی ورای مرزهای سیاسی کشورها است، مقابله موثر با آنها مستلزم همکاری‌های بین‌المللی است. اما باتوجه به تنش‌های زیست‌محیطی برجسته منطقه خاورمیانه، خلاف انتظار تاکنون همکاری قابل‌توجهی به‌منظور رفع چالش‌ها میان کشورهای منطقه شکل نگرفته است. با این حال، چند روز پیش در جریان گفت‌وگوی میان رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشورمان با وزیر عربستان که در حاشیه «نهمین نشست وزرای محیط‌زیست جهان اسلام» انجام گرفت، پیشنهاد مشارکت ۲ کشور در اجرای برنامه‌های زیست‌محیطی رد و بدل شد و از سوی نمایندگان ۲ کشور موردبررسی قرار گرفت. گفتنی است، رویکرد اصلی همکاری‌های زیست‌محیطی میان کشورهای منطقه، کاهش میزان انتشار آلاینده‌ها، تعدیل آثار تغییرات اقلیمی، حل بحران‌های مربوط به ریزگردها و... است. سلاجقه در این گفتمان با تاکید بر توان دانش‌بنیان‌ها گفت: فناوری‌های نوین موجب شده است که ما بتوانیم شاخص‌های مختلف محیط‌زیستی را در کشور به بهترین نحو ارتقا دهیم. در حالی که برخی کارشناسان محیط‌زیست معتقدند، عبور از بحران‌های آتی زیست‌محیطی در منطقه نیازمند نگرش و دیدی فرامرزی است که لزوما نیازی به کمک گرفتن از دانش‌بنیان‌ها و صرف هزینه‌های هنگفت نیست. به‌همین‌دلیل لزوم همکاری پایاپای به‌منظور حل‌وفصل اساسی معضلات زیست‌محیطی باید شکل بگیرد. صمت در گزارش امروز به ابعاد این همکاری دوجانبه میان ایران و عربستان پرداخته است.
گذار از عصر سوخت فسیلی
بهره‌برداری بی‌رویه از ذخایر طبیعی خاورمیانه، درگیری‌های منطقه‌ای، بی‌برنامگی کشورهای منطقه در حفظ زیست‌بوم، خشکسالی و خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی باعث شده، این منطقه به کانون بحران زیست‌محیطی جهان تبدیل شود که نقش جدی در گرمایش زمین نیز دارد. چند سالی می‌شود که عربستان پیشتاز طرحی شده است که توسط محمدبن‌سلمان، ولیعهد عربستان‌سعودی در ۲۷ مارس ۲۰۲۱ به نام خاورمیانه سبز یا «الشرق الاوسط الاخضر» اعلام شد. هدف کلان این طرح کاهش آثار تغییرات آب‌وهوایی در خاورمیانه از طریق افزایش پوشش گیاهی در داخل عربستان و در سراسر کشورهای منطقه است. همچنین، کاهش انتشار کربن، مبارزه با آلودگی و تخریب زمین و حفظ حیات دریایی از دیگر اهداف بن‌سلمان در جریان ایجاد پروژه خاورمیانه سبز است.
این طرح قرار است با همکاری کشورهای عربی خلیج‌فارس و خاورمیانه برای کاشت ۵۰ میلیارد درخت در خاورمیانه و کاهش بیش از ۱۰ درصد انتشار کربن از سهم جهانی اجرایی شود. از این مقدار، ۱۰ میلیارد درخت طی یک دهه آینده کاشته خواهد شد. گفتنی است، این پروژه قرار است مساحتی معادل ۲۰۰ میلیون هکتار از زمین‌های تخریب‌شده منطقه را بازسازی کند. در این طرح، ایجاد مرکز منطقه‌ای برای توسعه پایدار شیلات، ایجاد برنامه منطقه‌ای بارورسازی ابرها، تسویه‌سازی آب‌های فاضلاب، توسعه زیرساخت‌های لازم برای حفاظت از محیط‌زیست، راهکارهای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و ارتقای سطح هماهنگی منطقه‌ای در نظر گرفته شده است. قرار است با اجرای این طرح تا سال ۲۰۳۰ حدود ۵۰ درصد از تولید برق عربستان‌سعودی از منابع تجدیدپذیر تامین شود و ۹۴درصد از زباله‌ها به محل اختصاصی دفن زباله منتقل شوند و درصد مهمی از آن نیز بازیافت شود.
هدف، تحقق خاورمیانه سبز است
ابوعلی گلزاری، استادیار محیط‌زیست دانشگاه تهران: عموما همکاری‌های بین‌المللی میان کشورها به‌منظور حل تنش‌های زیست‌محیطی، تاثیرات موثری را بر جای می‌گذارد؛ چراکه هر کشوری باتوجه به تجربیات خود راه‌حل‌های کارآمدتری را ارائه می‌دهند. همکاری ایران با عربستان هم در حل تنش‌های زیست‌محیطی خاورمیانه می‌تواند نقطه روشنی برای حل معضلات منطقه باشد، چراکه هم ایران دارای تجربیاتی است که می‌تواند راهساز باشد و هم عربستان؛ به‌شرطی‌که در حد حرف و نوشته باقی نماند و به آن عمل شود و به مرحله اجرا برسد.
خوشبختانه چند سالی می‌شود که عربستان در بحث حل معضلات محیط‌زیست اقدامات بسیار موثری داشته است. این کشور با هدف ایجاد خاورمیانه سبز، خواهان عملیاتی کردن پروژه‌هایی است که بتواند به آن جامه‌عمل بپوشاند. برای مثال، کاهش ۶۰ درصدی انتشار دی‌اکسیدکربن از سوی خاورمیانه یا کاشت ۱۰ میلیارد درخت در منطقه تا سال ۲۰۳۰ و مدیریت اساسی برای پسماندها تنها بخشی از این پروژه عظیم است. بنابراین، همکاری با ایران کمک بسیار خوبی برای عملیاتی کردن اهداف عربستان در راستای رسیدن به خاورمیانه سبز است. بی‌شک عربستان کمک و بازوی مهمی برای ایران برای حل تنش‌های زیست‌محیطی منطقه خواهد بود.
همیشه فناوری نیاز نیست
تاکید رئیس سازمان حفاظت از محیط‌زیست به بهره‌گیری از توان فناوران و دانش‌بنیان‌ها چندان وارد نیست، چراکه حل بسیاری از تنش‌های زیست‌محیطی با کمک گرفتن از فناوری انجام نمی‌شود و اصلا نیازی به ورود دانش‌بنیان‌ها نیست. در بسیاری از پروژه‌های زیست‌محیطی، دانش‌بنیان‌ها راه‌حل‌های فناورانه های‌تک را ارائه دادند که نیازی به بکارگیری این راه‌حل‌ها هم نبود و می‌شد با انجام و صرف هزینه کمتر و یک فناوری متوسط به حل موضوع پرداخت. در حالی که پیگیری چنین راه‌حل‌هایی بسیار هزینه‌بر بود. برای مثال، برای حل شیرابه سراوان که جزو مسائل ملی هم بود، دانش‌بنیان‌ها ورود کردند و میلیاردها پول هم هزینه شد. در این پروژه، شرکت دانش‌بنیان مجری با نانو ذرات آهن تصمیم به حل این چالش گرفت، در حالی که با اقدامات ساده‌تری هم مسئله حل می‌شد. بنابراین، فناوری باید زمانی به‌کارگرفته شود که راه‌حل ساده‌تری برای حل مسائل وجود نداشته باشد. مثال این است که با یک ماشین مدل بالا نظیر مرسدس بنز مسافرکشی کنیم. بنابراین، درباره به‌کار بردن دانش‌بنیان‌ها برای حل معضلات زیست‌محیطی باید دقت‌نظر بیشتری اعمال کرد. نباید به‌صرف دانش‌بنیان بودن شرکتی، پروژه‌ها را با هزینه‌های بالا به‌اتمام رساند. در حالی که بسیاری از پروژه‌ها سرانجام مطلوبی هم ندارند. در این میان، بسیاری از شرکت‌هایی را که دانش‌بنیان هم نیستند، اما می‌توانند راهکار ارائه بدهند، باید دید و نباید به‌دلیل دانش‌بنیان نبودن پروژه به آنها سپرده شود. بنابراین، در بسیاری از پروژه‌های زیست‌محیطی نیازی به دانش‌بنیان‌ها نیست و اصلا نباید پاسخش را در اکوسیستم نوآوری جست‌وجو کرد. در بحث تاسیس صندوق بین‌المللی محیط‌زیست، ایران نمی‌تواند اقدامات مناسبی را در بهره‌گیری از منابع مالی به‌کار بندد، چراکه متاسفانه در هیچ‌کدام از تنش‌های زیست‌محیطی داخل کشور موفق عمل نکردیم و ایران کارنامه قابل‌قبولی در این زمینه ندارد. خوشبختانه نیروی متخصص در کشور کم نداریم و شاید هیچ کشوری مانند ایران غنی از نیروی متخصص و ماهر نباشد، اما سیاست سرمایه‌گذاری و نحوه استفاده از پول و سرمایه در کشور فرآیندی معیوب دارد و همین امر موجب هدررفت سرمایه انسانی و توان نیروهای انسانی نخبه می‌شود. به‌همین‌دلیل توصیه می‌شود مشارکت ایران با عربستان در پیشبرد پروژه‌های زیست‌محیطی در قالب همکاری همه‌جانبه همراه با ورود ۲ کشور به مرحله عملیاتی در داخل کشورها باشد.
فصل جدید همکاری
الهام پیشداد، دبیر گروه هیدروپلتیک و تغییر اقلیم مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه: ایران و عربستان ۲ کشوری هستند که در منطقه خاورمیانه چالش‌های زیست‌محیطی مشترکی دارند؛ چالش‌هایی نظیر تغییرات اقلیمی که تاثیرات آن در خاورمیانه چندین برابر متوسط جهانی بیشتر است، آلودگی هوا، بیابان‌زایی، آلودگی آب و.... حال باتوجه به این معضلات، ۲ کشور می‌توانند برای فائق آمدن به این چالش‌ها، همکاری‌های موثر و مثمرثمری را پیش ببرند. در واقع، می‌توانند در اجرای برنامه‌های مشترک زیست‌محیطی و توسعه آن گام‌های موثری بردارند.
بخشی از این همکاری‌ها، می‌تواند در زمینه تبادل دانش و فناوری محیط‌زیستی باشد. این موضوع می‌تواند منجر به توسعه فناوری‌های سازگار با محیط‌زیست شود که به مدیریت منابع‌طبیعی و کاهش انتشار آلاینده‌ها کمک کند. نه‌تنها در میان کشورهای خاورمیانه، بلکه در مقیاس جهانی برای پیروز شدن بر مشکلات و تنش‌های زیست‌محیطی باید همکاری‌های بین‌المللی شکل بگیرد و افزایش پیدا کند. بی‌شک، بخش زیادی از اجرای این تفاهمات و پیشنهادات مربوط به مسائل سیاسی است که باید تصمیم‌گیری‌های هوشمندانه‌ای اتخاذ شود و اگر برخی از موضوعات این‌چنینی حل و فصل نشوند، شاید این مشارکت‌ها هم، تنها روی کاغذ باقی بماند و به مرحله اقدام و عمل نرسد، هرچند سیاست نباید مانع از مشارکت‌های زیست‌محیطی شود. در کل، می‌توانیم در زمینه‌های مختلف محیط‌زیستی با عربستان مشارکت داشته باشیم و اصلی‌ترین چالش‌ها، تغییرات اقلیمی است که می‌تواند فصل مشترک از همکاری‌ها را رقم بزند.
حال وقتی صحبت از استفاده از فناوری می‌کنیم، لازمه آن تامین مالی است و در گام بعدی باید زیرساخت‌های لازم را برای کاربرد آن را در اختیار داشته باشیم. اگر می‌بینیم که استفاده از فناوری‌های پیشرفته برای حل چالش‌های زیست‌محیطی هزینه‌بر است، یعنی زیرساخت کافی را نداریم. بی‌شک حل چالش‌های زیست‌محیطی از ۲ فاکتور مهم پیروی می‌کند؛ یکی بحث تامین مالی است و دیگری استفاده از فناوری‌های نوین در حل چالش‌ها است که به‌میزان بهره‌مندی از دانش روز بر می‌گردد. در واقع، اگر از ابزار جدید متناسب با تغییرات جدید استفاده نکنیم و نتوانیم زیرساخت‌های خود را به‌روز و تقویت کنیم، قاعدتا فناوری‌های قدیمی نمی‌توانند ما را در مبارزه با چالش‌ها پیروز کنند.
فناوری باید به کار برده شود
به‌اعتقادمن، استفاده از فناوری‌ها می‌تواند موجب پیشگیری از بروز بسیاری از چالش‌های زیست‌محیطی باشد و همین امر از هزینه‌های زیست‌محیطی می‌کاهد. بنابراین، این یکی از راهکارهایی است که می‌توان در قبال چالش‌های زیست‌محیطی با آن مواجه شد. استفاده از دانش روز و فناوری‌های نوین در حوزه محیط‌زیست است. بی‌شک برای حل چالش‌های زیست‌محیطی، در کنار همکاری‌های لازم مشترک منطقه‌ای، اقدام فوری در راستای افزایش آگاهی عمومی، تقویت سیاست‌های زیست‌محیطی، اصلاح و تقویت قوانین و مقررات زیست‌محیطی، تامین مالی و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سازگار با محیط‌زیست نیز ضروری است.
سخن پایانی
خاورمیانه از بسیاری جهات در میان آسیب‌پذیرترین مناطق جهان در برابر تاثیرات بالقوه تغییرات آب‌وهوایی و بلایای طبیعی قرار دارد. چالش‌های زیست‌محیطی ممکن است فشارهای اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی موجود بر بخش‌های مختلف مانند آب، کشاورزی، زیرساخت‌ها، بهداشت و گردشگری را تشدید کند و به‌طورقابل‌توجهی مانع تلاش برای دستیابی اهداف توسعه پایدار در این کشورها شود. بحران زیست‌محیطی به‌ویژه بحران ریزگردها که طی سال‌های اخیر چالشی جدی برای منطقه خاورمیانه بوده است، همکاری کشورهای منطقه را می‌طلبد. مدیریت بحران‌های منطقه‌ای، نیازمند شکل‌گیری همکاری و همگرایی میان کشورهای یک منطقه است. حل بحران‌های زیست‌محیطی نیز از جمله مسائلی است که از این امر مستثنا نیست. بدیهی است در صورت عدم‌شکل‌گیری همگرایی منطقه‌ای، مدیریت این بحران با چالش جدی مواجه خواهد شد.
