بی‌شک علم و فن سنجش از دور کمک‌های زیادی به بشر برای پیش‌بینی این مخاطرات کرده است. امروزه ماهواره‌ها بسان یک ابزار جادویی هر آنچه را در فرآیند سنجش از دور موردنیاز است، به انسان برای برنامه‌ریزی محیطی و آمایش سرزمین می‌دهد. بنابراین، می‌توان مدیریت دقیقی‌تری بر منابع طبیعی داشت.ازاین‌رو شاید پربیراه نباشد که نام دنیای امروز را عصر سلطه ماهواره‌ها بنامیم، چراکه روزبه‌روز به‌ میزان دقت سنجنده‌ها افزوده می‌شود. هر مولفه قابل‌اندازه‌گیری در این کره آبی و خاکی در اندازه‌گیری و پایش این سنجنده‌ها قرار می‌گیرند. در واقع، مدیریت منابع‌طبیعی و آمایش سرزمین یکی از ضروریات امروزی بشر است که داده‌های ماهواره‌ای نقش مهمی در دقت برنامه‌ریزی‌ها دارند. در این گزارش به نقش اطلاعات ماهواره‌ای در آمایش‌سرزمین و پیش‌بینی مخاطرات محیطی به‌منظور کاهش خسارت‌های محیطی پرداخته است.

تقریبا هیچ‌چیز از چشم سنجنده‌ها پنهان نیست

اسپوتنیک یک؛ نخستین ماهواره روسی که با پرتاب آن به فضا، سوت آغاز رقابت‌های فضایی میان ۲ جناح غرب و شرق کره زمین، یعنی ایالات‌متحده‌امریکا با اتحادجماهیرشوروی (روسیه) زده شد. بعد از این پرتاب رقابت‌های فضایی که به جنگ سرد معروف است، شکل گرفت. طولی نکشید که امریکایی‌ها با ارسال ماهواره اکسپلورر پاسخ درخوری به شوروی دادند و این‌گونه بود که نزدیک به ۵ دهه جنگ‌های فضایی طول کشید و دست‌آخر با سفر انسان به کره ماه از سوی ناسا، شوروی به‌عنوان بازنده در رقابت‌های فضایی به عصر جنگ سرد پایان داد. عصر جنگ سرد و رقابت‌های فضایی بیشتر ابعاد سیاسی داشت و این بار فضای کیهانی عرصه قدرت‌نمایی کشورهای جنگ‌طلب شده بود، اما چند سالی بعد از سوت پایان این رقابت‌ها پرتاپ‌ها به فضا رنگ پژوهش و کاوش به خود گرفت. در واقع، این بار دانشمندان می‌خواستند از چشم فضا به زمین نگاه کنند، به‌همین‌دلیل روز به روز تعداد ماهواره‌های سنگین با قدرت سنجنده‌های بالا در مدار زمین افزایش یافت. این‌گونه بود که عصر دوم و سوم فضا هم پدیدار شد. در این دوران، گروه‌های مردم‌نهاد در قالب انجمن‌های ترویجی به ارائه و آموزش دانش فضایی در جامعه پرداختند و شاخه‌هایی از قبیل نجوم آماتوری، عکاسی آسمان شب و... شکل گرفت. اما امروز بشر در مقام مطالبه‌گری از کیهان اطرافش قرار گرفته و خواهان بکارگیری دانش فضایی به‌منظور آسایش و امنیت بیشتر خود است؛ شاید به‌همین‌دلیل است که به‌دنبال راه‌اندازی اینترنت جهانی و حتی زندگی در دیگر سیاره‌ها است. انسان با ساخت پلتفرم‌های مبتنی بر داده‌های فضایی نظیر اپلیکیشن‌های مبتنی بر این داده‌ها، درهای عصر چهارم فضا را گشود؛ دورانی که تقریبا هیچ‌چیز در روی زمین از چشم سنجنده‌ها پنهان نیست.

اطلاعات ماهواره‌ای، بازوی مددرسان دانش‌بنیان‌ها

یاسر عاشورزاده، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان در عرصه فناوری‌های فضایی بااشاره به اهمیت تولیدات فناوری‌های فضایی و امکاناتی که این تولیدات در اختیار نهادهای دولتی و خصوصی در راستای حل بحران‌های زیست‌محیطی می‌دهد، گفت: از مزیت‌های ابزار فناوری فضایی و سنجش از دور این است که می‌تواند پدیده‌های محیط‌زیستی را موردپایش قرار دهد، یعنی در یک بازه زمانی، اطلاعاتی جمع‌آوری می‌شود که می‌توان تصمیمات درستی را درباره آن پدیده زیست‌محیطی گرفت.

پایش الگوهای رفتاری

وی بااشاره به اینکه پدیده گرد‌وغبار مخاطره‌ای است که سال به سال به میزان آن در کشور افزوده می‌شود، گفت: وقتی یک پدیده محیطی را موردپایش قرار می‌دهیم، می‌توانیم الگوهای رفتاری آن را هم موردپایش قرار دهیم. برای مثال، با پایش پدیده گردوغبار می‌توان نحوه ورود آن به تهران یا شهرهای دیگر را تشخیص داد. وی افزود: تصاویر ماهواره‌ای بهترین ابزار برای این فرآیند است که می‌توان آن را موردرصد قرار داد و مکان‌یابی کرد، همچنین غلظت آن به‌طوردقیق تشخیص داده خواهد شد. عاشورزاده گفت: در گام نخست توانستیم با داده‌های ماهواره‌ای، آلودگی هوای تهران را پایش کنیم. این طرح به مکان‌یابی فضای سبز شهری اختصاص داشت و موردتایید دانشگاه هاروارد هم قرار گرفت. در این مطالعات به این نتیجه رسیدیم که با احداث فضای سبز شهری در بخش‌هایی از شهر تهران که معمولا کم‌آب است، می‌توان میزان آلودگی را تا ۵۰ درصد کاهش داد.

ایجاد ارزش‌افزوده

این فعال در عرصه فناوری‌های فضایی با تاکید بر اینکه کار در حیطه فناوری‌های فضایی می‌تواند برای بیشتر سازمان‌ها ارزش‌افزوده تولید کند، گفت: نبود شناخت از این نوع فعالیت‌ها و امکانات راهبردی، عامل اصلی بی‌مهری نسبت به دانش‌بنیان‌هایی است که در عرصه فناوری‌های فضایی فعالیت می‌کنند. در حقیقت، یکی از معضلاتی که باعث می‌شود دستاوردهای دانش‌بنیان‌ها نادیده گرفته شود، این است که اغلب نهادهای دولتی به‌روز نیستند و از فعالیت‌های نوآورانه کمتر استقبال می‌کنند و معمولا برای حل مشکلات زیست‌محیطی از ابزارهایی استفاده می‌کنند که آسیب بیشتری به محیط وارد می‌کند.

اهمیت بازارسازی و بازاریابی

عاشورزاده بااشاره به اهمیت بازارسازی و بازاریابی برای بکارگیری دستاوردهای دانش‌بنیان‌ها گفت: معضل اصلی در بازاریابی، محصولاتی است که اغلب شرکت‌های دانش‌بنیان برای حل مشکلات زیست‌محیطی دارند، اما استقبال چندانی از آنها نمی‌شود. در حالی که در بیشتر کشورهای پیشرو، اقدامات جدی‌تری برای بکارگیری تولیدات فناوری‌های فضایی انجام می‌شود. به‌اعتقاد من، اگر چنین فعالیت‌هایی برای بخش خصوصی جذاب‌تر جلوه کند، می‌توانیم شاهد اتفاقات خوشایند در این عرصه باشیم.

تکیه بر باد و توفان

وی بااشاره به اهمیت مولفه‌های مهم در پیش‌بینی پدیده گردوغبار گفت: معمولا رخداد پدیده گردوغبار وابسته به الگوهای باد و توفان است. باتوجه به مشخصاتی که زمین و جنس خاک دارد، می‌توان از چند روز قبل وقوع پدیده گردوغبار را پیش‌بینی کرد. پیش از آنکه به مرحله پیش‌بینی برسیم، باید بتوانیم پارامترهای زمین را تشخیص دهیم. در واقع، با آگاهی از شرایط تبخیر، تعرق و رطوبت مکان موردنظر می‌توان پیش‌بینی دقیق‌تری کرد. وی بااشاره به اپلیکیشنی که در این زمینه توسط این شرکت دانش‌بنیان طراحی شده، گفت: سیستم هوشمند مشاهدات ماهواره‌ای محصولی است که در زمینه کشاورزی هوشمند، پیش‌بینی سیلاب، آتش و شناسایی نقاط آتش و پایش گردوغبار و آلودگی هوا فعال است. پایش گردوغبار در این سیستم برای استان‌هایی که بیشتر در معرض توفان‌های غبارآلود و در مسیر آن قرار دارند، فعال است، اما پایش آلودگی آلاینده‌ها، برای کل کشور انجام می‌شود.

دانش‌بنیان‌های خدمات‌محور

عاشورزاده بااشاره به شرکت‌های دانش‌بنیانی که نه محصول بلکه خدمات مرتبط با معضلات زیست‌محیطی ارائه می‌دهند، گفت: بزرگ‌ترین مشکل در توسعه دانش‌بنیان‌ها، نحوه ورود به بازار است، چراکه هنوز در کشور ما این ذهنیت جا نیفتاده است که دانش‌بنیان‌هایی که خدمات تولید می‌کنند، می‌توانند آن خدمات را به‌فروش برسانند و در راستای بکارگیری آن همکاری کنند. در واقع، همکاری و مشارکت برای شرکت‌های دانش‌بنیانی که خدمات از نوع فناوری فضایی ارائه می‌دهند، نسبت به شرکت‌هایی که یک محصول فیزیکی تولید می‌کنند، سخت‌تر می‌شود.

راهکارهای مدیریت گرمایش جهانی در دل یک پژوهش

تحلیل داده‌های جغرافیایی و محیط‌زیستی می‌تواند به اتخاذ تصمیم‌های درستی در مدیریت منابع‌طبیعی و حل چالش‌های زیست‌محیطی کمک کند. پژوهشگران در پی تحقق این موضوع، طرح‌های مختلفی را ارائه کردند. «تحلیل توزیع مکانی ـ زمانی انتشار گاز دی‌اکسیدکربن با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای و بکارگیری آن در طرح ملی آمایش سرزمین در ایران» عنوان پژوهشی است که از سوی پژوهشگران ایرانی به‌منظور حل چالش‌های زیست‌محیطی با حمایت‌های صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران در کشور انجام شد. سیدمحسن موسوی، کارشناس آمایش سرزمین در گفت‌وگو با درباره شکل‌گیری ایده این طرح گفت: در حال ‌حاضر بسیاری از ماهواره‌های هواشناسی در مدار پایین و مدار میانی سیاره زمین می‌چرخند. از این میان، ۴۰ ماهواره در ارتفاع حدود ۳۶هزار کیلومتری از سطح زمین به شکل «زمین آهنگ» به‌طورمستمر وضعیت آب‌وهوایی کره زمین را پایش می‌کنند و همراه با ایستگاه‌های هواشناسی، انبوهی از داده‌ها را در اختیار انسان قرار می‌دهند. وی افزود: شناخت توان سرزمینی و تناسب کاربری‌های زمین از یک‌سو و بکارگیری منابع موجود در زمان و محدوده‌های مشخصی از سرزمین؛ از سوی دیگر، نقش اساسی در فرآیند مدیریت و برنامه‌ریزی سرزمین ایفا می‌کنند. بی‌شک در یک برنامه آمایشی، بی‌توجهی به مولفه‌هایی که موجب تعادل یک منطقه می‌شوند؛ همچنین، نادیده گرفتن توان اکولوژیکی یک سرزمین، پیامدهای محیط‌زیستی متعددی را در کشور به‌همراه دارد که آثار آنها را می‌توان به‌صورت بروز انواع آلودگی‌ها و تخریب محیط‌زیست کشور مشاهده کرد. وی بااشاره به اهمیت منابع داده‌های زیست‌محیطی گفت: هدف اساسی آمایش سرزمین، توسعه مناطق و روابط متقابل درونی و برونی آنها است، بنابراین استفاده معقول از منابع‌طبیعی، ترمیم و تقویت محیط‌زیست و ایجاد هماهنگی در سطوح مختلف آن باید مدنظر برنامه‌ریزان محیطی باشد. برای مثال، روش‌های متفاوتی برای اندازه‌گیری گازهای گلخانه‌ای وجود دارد که می‌توان به استفاده از پایگاه‌های زمینی، برج‌های بلند، کشتی‌ها، هواپیماها و بالن اشاره کرد. اگرچه این اندازه‌گیری‌ها اطلاعات زیادی درباره توزیع مکانی و زمانی گازهای گلخانه‌ای در اختیار ما قرار می‌دهند؛ اما در مجموع، اطلاعات در زمینه منبع تولید و مصرف گازهای گلخانه‌ای به‌دلیل پراکندگی و کم ‌بودن این مشاهدات محدود و حتی کم است. در نتیجه، باید به منابع دقیق‌تری استناد کرد. بی‌شک داده‌های ماهواره‌ای کمک بیشتری به پژوهشگران در اندازه‌گیری گازهای گلخانه‌ای می‌کنند. این محقق و پژوهشگر افزود: در این طرح با کمک داده‌های ماهواره‌ای به بررسی تغییرات سالانه، فصلی و ماهانه گاز گلخانه‌ای دی‌اکسیدکربن در ایران از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۸ پرداخته شد. توانستیم رابطه میان مولفه‌هایی نظیر پوشش اراضی و انتشار گاز دی‌اکسیدکربن را در کشور مدل‌سازی کنیم. همچنین به آشکارسازی مناطق داغ انتشار گاز گلخانه‌ای به‌ویژه دی‌اکسیدکربن در مقیاس ملی در فصول مختلف بپردازیم. در نهایت، راهکارهایی هم برای بکارگیری اطلاعات مربوط به انتشار گازهای گلخانه‌ای ارائه شد. وی گفت: همچنین، علاوه بر مدل‌سازی گاز دی‌اکسیدکربن و پی‌بردن به مهم‌ترین عامل‌های موثر بر غلظت این گاز در اتمسفر ایران، راهکار مدیریتی برای کنترل و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و تغییر اقلیم براساس تدوین سندهای ملی و منطقه‌ای آمایش سرزمین هم داده شد تا بتوان به مدیریت بهتری پرداخت.

سخن پایانی

توسعه فناوری‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری رایانه‌ای، الکترونیکی، مخابراتی و تلفیق علوم پایه با آنها، امروزه دانش و صنعت فضایی به یک تکنولوژی کارآمد و مفید برای مردم و جوامع تبدیل کرده است. به‌گونه‌ای که در سطح جهانی در حدود ۱۲ درصد از داده‌ها و محصولات با ارزش‌افزوده سنجش از دور در بخش هواشناسی مورداستفاده قرار می‌گیرد. حجم عظیم داده‌های ماهواره‌ای در این بخش خود موجب توسعه مراکز داده، توسعه ابررایانه‌ها و رایانش ابری شده است. از جمله کاربردهای فناوری فضایی در این حوزه همچنین می‌توان به موضوعات مرتبط با پایش کیفیت هوا در کلانشهرها، پایش توفان‌های گرد‌وغبار و مطالعات تغییر اقلیم اشاره داشت؛ موضوعاتی که جزو چالش‌های امروز کشورمان نیز هست.