ارزآوری حتی بیشتر از نفت
کارشناسان زیادی معتقدند، تجارت گیاهان دارویی و طب سنتی از جمله بخش‌هایی هستند که می‌توانند اقتصاد و امنیت غذایی کشور را متحول سازند. اهمیت این مسئله باعث شد، در سند گیاهان دارویی و نقشه جامع علمی کشور، گیاهان دارویی به‌عنوان یکی از اولویت‌های مهم معرفی شوند، بنابراین اگر زیرساخت‌های کامل این امر فراهم شود، گیاهان دارویی می‌توانند معادل اقتصاد نفتی، درآمدزایی داشته باشند و اقتصاد کشور را متحول کنند.
طبق آماری که در اطلس گیاهان دارویی ایران آمده است، از بین ۲ هزار و ۳۰۰ گونه گیاه دارویی، ۱۸۶ گونه گیاهی دارویی اولویت دار برای سرمایه گذاری در کشور معرفی شده اند. گفتنی است، در سال ۱۴۰۰ حجم صادرات گیاهان دارویی و فرآورده های طبیعی، ۷۰۰ میلیون دلار بود و تا امروز ۸۰۰ شرکت فعال در حوزه گیاهان دارویی و فرآورده های طبیعی مشغول به فعالیت هستند که ۲۵ درصد آنها دانش بنیان شده اند. فعالان دانش بنیانی در این عرصه معتقدند، یکی از چالش های اصلی در توسعه صنعت گیاهان دارویی عدم ارتباط صنعت با دانشگاه است که منجر به خروج نیروی انسانی کارآزموده از چرخه تولید می شود، همچنین آنها معتقدند صنعت گیاهان دارویی برای توسعه، نیازمند یک زنجیره به هم متصل است.صمت در این گزارش به زیرساخت های توسعه صنعت گیاهان دارویی پرداخته است.
سهم 2 درصدی ایران در تجارت گیاهان دارویی
یوسف عباس پور، رئیس پارک علم و فناوری استان اردبیل، در گفت وگو با صمت بااشاره به سهم اندک ایران در تجارت جهانی گیاهان دارویی گفت: براساس آمارها، در ایران هزار و ۳۰۰ گونه منحصر به فرد گیاهی وجود دارد، اما از آنجا که این مهم، چه به لحاظ درمانی و چه به لحاظ اقتصادی کمتر موردتوجه قرار گرفته، سهم ایران در تجارت جهانی گیاهان دارویی کمتر از 2 درصد و این در حالی است که طبق آمار جهانی ۸۰ درصد مردم جهان در حال حاضر برای درمان، از گیاهان دارویی استفاده می کنند. وی در تشریح مهم ترین دلایل ضعف در این بخش تاکید کرد: اتخاذ نکردن سیاست های راهبردی در مدیریت گیاهان دارویی کشور و استفاده نکردن از روش های علمی و صحیح در کاشت، داشت، برداشت و همچنین ضعف در بهره برداری صنعتی و اقتصادی از مهم ترین دلایل ضعف در تولید و تجارت گیاهان دارویی به شمار می آید. البته باید به مواردی نظیر کاهش تولید تخصصی گیاهان دارویی به دلایل مختلف کمبود مراکز تخصصی فرآوری گیاهان دارویی هم اشاره کرد که منجر به عقب ماندگی در این بخش شده است.
به گفته عباس پور، نداشتن برنامه ریزی مدون برای توسعه تجارت گیاهان دارویی با هدف افزایش درآمد برای کشاورزان و ارزآوری برای کشور، همچنین احراز نشدن جایگاه شایسته در بازار جهانی برای کشور باعث شده است تا امروز خام فروشی درصد زیادی از تجارت گیاهان دارویی را به خود اختصاص دهد. وی افزود: نبود برنامه توسعه پایدار کشور برای این بخش، مشکلات بخش مالی، تحریم های بین المللی و عدم بازگشت ارز حاصل از فروش و در نهایت، عدم استفاده از فارغ التحصیلان بخش مرتبط از جمله بیوتکنولوژی دارویی از دیگر معضلاتی است که دانش بنیان ها در این بخش با آن دست وپنجه نرم می کنند.
عباس پور درباره نقش پارک علم و فناوری استان اردبیل در فرآیند تجاری سازی گیاهان دارویی گفت: استان اردبیل به دلیل دارا بودن مزیت رقابتی از قبیل شرایط اقلیمی ممتاز برای پرورش گیاهان دارویی و سرمایه انسانی فعال و متخصص در بخش کشت و فرآوری گیاهان دارویی، حرف زیادی برای گفتن دارد. گفتنی است، مجموعه پارک علم و فناوری این استان، در 3 سطح مقدماتی، در حال رشد و رشدیافته، هسته ها و شرکت ها را در چرخه تجاری سازی محصول قرار می دهد. باتوجه به تجارب گذشته و توان محیطی می توان با تکمیل زنجیره ارزش این بخش به ویژه شرکت های دانش بنیان را به صورت چشمگیری افزایش داد. وی ادامه داد: پارک علم و فناوری بر رسالت تسهیلگری و نقش حمایتی خود در این بخش واقف است و با افزایش بهره وری در فرآیندهای انجام وظایف خود، ارائه مشاوره های تخصصی، حمایت های قانونی و همچنین جذب و ارائه اعتبار حمایتی مناسب سعی می کند، خدمات شتابدهی بهتری را به فناوران ارائه بدهد و از این طریق، پایه های زیست بوم فناوری و نوآوری استان را تقویت کند و ارتقا بدهد.
نیروی انسانی، بزرگ ترین سرمایه دانش بنیان ها
سیمین زمانی زاده نجاری، فعال دانش بنیان در گفت وگو با صمت گفت: توسعه صنعت گیاهان دارویی در کشور نیازمند زیرساخت هایی از جمله تقویت رابطه صنعت و دانشگاه است. خوشبختانه نیروی انسانی باسواد و پژوهشگران زیادی داریم که می توانند جهش بزرگی در صنعت گیاهان دارویی کشور به وجود بیاورند. به عبارت روشن تر، دانش بنیان ها بیش از هر چیز نیازمند نیروی انسانی و دانشگاهی باسوادی هستند که بتوانند در مراحل مختلف اعم از خالص سازی یا ساخت اسانس از توانایی آنها بهره مند شوند و آنها را جذب کنند.
وی افزود: باتوجه به اینکه برخی گیاهان دارویی تنها در ایران یافت می شوند، ظرفیت های زیادی در ارزآوری وجود دارد.
از طرفی، افرادی هستند که بتوانند در زمینه خالص سازی یا ساخت اسانس و حتی ساخت دارو نقش مهمی در تولیدات داشته باشند که به عنوان سرمایه انسانی شناخته می شود. در کل، برای توسعه شرکت های دانش بنیان در صنعت گیاهان دارویی باید به تقویت پژوهش و تحقیقات و حمایت از استادان دانشگاهی بپردازیم.
این فعال دانش بنیان گفت: دولت باید توجه جدی به نگهداشت استادان کند و به تقویت صنعت و دانشگاه بپردازد. بی شک توسعه این صنعت به نفع دولت هم خواهد بود. به طورمعمول، فعالان دانش بنیانی در بخش تولید گیاهان دارویی برمبنای علاقه شخصی افراد انجام می گیرد و با هزینه شخصی فعالیت می کنند. در واقع، صفر تا صد تولید تا عرضه را یک رئیس دانش بنیان باید به سرانجام برساند. در حقیقت، نیازمند تشکیل یک زنجیره از تولید تا صادرات هستیم.
وی ادامه داد: دانش بنیان ها توانایی خالص سازی 90 درصد گیاهان را دارند؛ آن هم گیاهانی که تنها در ایران یافت می شود. آن موضوعی که نگران کننده است، مهاجرت زیاد استادان باتجربه در ساخت گیاهان دارویی است و اگر خواهان ارزآوری هستیم، باید سرمایه انسانی خود را نگه داریم.
عطرسازی، عرصه ای دست نخورده
زمانی زاده ادامه داد: برای توسعه شرکت های دانش بنیان، راهی جز تقویت بخش های علمی مرتبط نداریم. یکی دیگر از ظرفیت های کشور در زمینه گیاهان دارویی استفاده از این گیاهان در صنعت عطرسازی است. از آنجایی که توان و فناوری کافی در ساخت اسانس داریم، می توانیم با برنامه های ویژه، صنعت عطرسازی کشور را تقویت کنیم. برای مثال، چند سال پیش با پوست مرکبات توانستیم اسانسی تولید کنیم که موردتوجه یک عطرساز فرانسوی قرار گرفت، اما متاسفانه به دلیل مشکلات مالی، توانایی تولید انبوه و ثبت سفارش خارجی را نداشتیم و مجبور شدیم از چرخه تولید خارج کنیم.
شبکه سازی کنید
وی گفت: اروپاییان طرفدار اصلی گیاهان دارویی ایران هستند و می توان ایده های متنوعی در توسعه این صنعت داشت و تنها نیازمند حمایت و شکل گیری یک زنجیره است؛ چه خالص سازی و چه تهیه اسانس در کشور از قابلیت های بالایی برخوردار است. ایجاد یک شبکه در تجارت گیاهان دارویی، نیازمند فعالیت پژوهشگران در اقلیم های متفاوت کشور است. برای مثال، خوب است گروهی در اقلیم سرد و گروهی در اقلیم مرطوب به تولید و خالص سازی گیاهان دارویی یا تهیه اسانس بپردازند.
به گفته این فعال دانش بنیان، شرایط مطلوبی برای تولید اسانس هایی داریم که ظرفیت تولید عطرهای بی نظیری را فراهم می کند. موضوع اصلی، ارتباط با دنیا است که با بهبود آن می توانیم نسبت به توسعه صنعت گیاهان دارویی و حتی عطرسازی خوش بین باشیم.
ایران، بهشت گیاهان دارویی
در ادامه، حسین رستمی احمدوندی، فعال دانش بنیان در بخش تولید گیاهان دارویی در گفت وگو با صمت گفت: ایران از تنوع اقلیمی مطلوبی برای کشت انواع گیاهی برخوردار است و می توان نسبت به سود حاصل از آن امیدوار بود. بیشتر گیاهان دارویی که در کشور کشت می شوند، مقاوم به کم آبی هستند و در مناطق خشک کشور هم می توانند رویش داشته باشند و سازگاری خوبی دارند. در بخش زراعت، چالش هایی وجود دارد که با گذشت چند دهه از فعالیت مستمر دانش بنیان ها در این بخش، هنوز حل نشده باقی مانده است. برای مثال، کشت گیاهان وحشی، زمین خاص خود را می طلبد و نباید در هر زمینی کاشته شوند، در حالی که به طورمعمول چنین اصولی رعایت نمی شود، مانند آن است که اجازه دهیم زیستگاه حیوانات وحشی در شهر دایر شود که این روند نه برای گیاهان خوب است و نه برای دیگر محصولات کشاورزی.
وی افزود: برای کشت گیاهان وحشی، نیازمند اقداماتی برای رویش باکیفیت تر آنها در زمین های مخصوص هستیم که شرکت ها به تنهایی توانایی فراهم آوردن این شرایط را ندارند، بنابراین آنها نیازمند حمایت سازمانی هستند. به گفته این فعال بازار گیاهان دارویی، برای تولید انبوه گیاهان، مکانیزاسیون در روند تولید از راهکارهای موثری است که می تواند به کار گرفته شود؛ به طوری که مراحل کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی با ماشین آلات، منجر به تولید انبوه و بهره وری بالایی می شود که راه را برای تجاری سازی در ابعاد وسیع هموارتر می کند.این فعال دانش بنیان گفت: متاسفانه در بسیاری از موارد به ویژه درباره گیاهی نظیر زعفران که با عنوان طلای سرخ هم شناخته می شود، هنوز برداشت در بیشتر مزارع به صورت سنتی و دستی انجام می شود و به طورکامل مکانیزه نیست، در حالی که می توان با مکانیزه کردن مرحله برداشت، به تولیدات بیشتری از این گیاه دست یافت و ارز بیشتری وارد کشور کرد.
وی ادامه داد: بازار از دیگر چالش های توسعه دانش بنیان ها در امر تجاری سازی گیاهان دارویی است. متاسفانه فرآیند استانداردسازی گیاهان در کشور انجام نمی شود و این باعث شده است که بازارهای خارجی توجه چندانی به گیاهانی که به طورمستقیم از ایران صادر می شوند، نداشته باشند و ترجیح بدهند از کشورهای دیگری که بسته بندی و استانداردهای لازم را دارند، خرید کنند، در حالی که گیاه اصلی از ایران تهیه شده است.
در ادامه، حسین رستمی احمدوندی، فعال دانش بنیان در بخش تولید گیاهان دارویی در گفت وگو با صمت گفت: ایران از تنوع اقلیمی مطلوبی برای کشت انواع گیاهی برخوردار است و می توان نسبت به سود حاصل از آن امیدوار بود. بیشتر گیاهان دارویی که در کشور کشت می شوند، مقاوم به کم آبی هستند و در مناطق خشک کشور هم می توانند رویش داشته باشند و سازگاری خوبی دارند. در بخش زراعت، چالش هایی وجود دارد که با گذشت چند دهه از فعالیت مستمر دانش بنیان ها در این بخش، هنوز حل نشده باقی مانده است. برای مثال، کشت گیاهان وحشی، زمین خاص خود را می طلبد و نباید در هر زمینی کاشته شوند، در حالی که به طورمعمول چنین اصولی رعایت نمی شود، مانند آن است که اجازه دهیم زیستگاه حیوانات وحشی در شهر دایر شود که این روند نه برای گیاهان خوب است و نه برای دیگر محصولات کشاورزی.
وی افزود: برای کشت گیاهان وحشی، نیازمند اقداماتی برای رویش باکیفیت تر آنها در زمین های مخصوص هستیم که شرکت ها به تنهایی توانایی فراهم آوردن این شرایط را ندارند، بنابراین آنها نیازمند حمایت سازمانی هستند. به گفته این فعال بازار گیاهان دارویی، برای تولید انبوه گیاهان، مکانیزاسیون در روند تولید از راهکارهای موثری است که می تواند به کار گرفته شود؛ به طوری که مراحل کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی با ماشین آلات، منجر به تولید انبوه و بهره وری بالایی می شود که راه را برای تجاری سازی در ابعاد وسیع هموارتر می کند.این فعال دانش بنیان گفت: متاسفانه در بسیاری از موارد به ویژه درباره گیاهی نظیر زعفران که با عنوان طلای سرخ هم شناخته می شود، هنوز برداشت در بیشتر مزارع به صورت سنتی و دستی انجام می شود و به طورکامل مکانیزه نیست، در حالی که می توان با مکانیزه کردن مرحله برداشت، به تولیدات بیشتری از این گیاه دست یافت و ارز بیشتری وارد کشور کرد.
وی ادامه داد: بازار از دیگر چالش های توسعه دانش بنیان ها در امر تجاری سازی گیاهان دارویی است. متاسفانه فرآیند استانداردسازی گیاهان در کشور انجام نمی شود و این باعث شده است که بازارهای خارجی توجه چندانی به گیاهانی که به طورمستقیم از ایران صادر می شوند، نداشته باشند و ترجیح بدهند از کشورهای دیگری که بسته بندی و استانداردهای لازم را دارند، خرید کنند، در حالی که گیاه اصلی از ایران تهیه شده است.
علاوه بر موارد یادشده، اخذ مجوز و استانداردها از دغدغه اصلی دانش بنیان ها است. ظرفیت کشورمان در تولید انبوه این گیاهان به قدری بالا است که انتظار می رود برای کشت هر گیاه، ماشین آلات ویژه ای طراحی شوند،زیرا با تولید انبوه، به واسطه کاربرد فناوری، سودهای کلانی حاصل می شود و صرفه اقتصادی بالایی خواهد داشت. بنابراین، توجه به شیوه زراعت و مکانیزه شدن آن و بازارسازی مناسب؛ ۲ راهکار برای توسعه تجاری سازی گیاهان زراعی است. امروزه نیازمند یک حمایت همه جانبه از سوی نهادهایی هستیم که نقش حمایتی را در اکوسیستم دانش بنیان، یدک می کشند. به گفته دبیر کارگروه تخصصی توسعه فناوری و کارآفرینی ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی، استان سیستان وبلوچستان می تواند معادل اقتصاد چند استان برای کشور سودآوری داشته باشد و اقتصاد کشور را تقویت کند. در حقیقت، استان سیستان وبلوچستان یک هندوستان کوچک است که می توانیم از قابلیت های گیاهان دارویی این استان به نحو احسن بهره ببریم.
