ارزشمند اما بی‌اعتبار
انقراض و نوزایی، در سیاره زمین، تحت‌تاثیر تحولات بزرگ اقلیمی رخ می‌دهند.
تحولاتی که وقوع شان به چند هزار سال زمان نیاز دارد و بشر موجب افزایش سرعت آن در طول قرن اخیر، شده است. در واقع، افزایش انتشار بیش از حد گازهای گلخانه ای در جو، چرخه حیات را با اختلال مواجه کرده است. به دنبال این اختلال، آسیب های جبران ناپذیری به منابع طبیعی وارد می شود. آسیب هایی چون فرسایش و آلودگی خاک، ذوب شدن یخچال هایی که ذخایر آب شیرین در سیاره زمین به حساب می آیند، گرمای بیش از حد هوا، بالا آمدن سطح آب های آزاد و ... . به گفته کارشناسان، کاهش انتشار گازهای گلخانه ای و ساخت ابزارهای فناورانه به منظور سازگاری با شرایط فعلی طبیعت، ۲ رویکرد مهم پیشگیری از آسیب های گفته شده است.صمت در این گزارش به مناسبت هفته ملی منابع طبیعی به اهمیت سازگاری با معضلات محیط زیستی با استفاده از ابزارهای فناورانه پرداخته است.
خاک سالم، تضمین کننده محیط زیست سالم
خاک یکی از اصلی ترین حلقه های زنجیره غذایی است که فرسایش و آلودگی آن آسیب های جبران ناپذیری به طبیعت می زند و موجب کاهش امنیت غذایی می شود. کامبیز بازرگان، رئیس سابق سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی در گفت وگو با صمت درباره عوامل تهدیدکننده خاک گفت: به طورکلی عوامل گوناگونی ذخایر و منابع طبیعی را در هر کشوری تهدید می کند که نخستین و مهم ترین این عوامل تغییر کاربری است. این عامل منجر به خروج خاک های حاصلخیز از چرخه تولید و کشت می شود که فرسایش خاک، کاهش مواد آلی، افزایش آلاینده ها، شوری، کاهش توان حاصلخیزی و کاهش تنوع زیستی در خاک را به دنبال دارد.
خاک ذخیر گاه کربن
وی بااشاره به تشریح شاخص های سلامت خاک گفت: حفظ مواد آلی در خاک مهم ترین شاخص در سلامت آن است که سلامت گیاه و محیط زیست را هم تضمین می کند. هر چقدر گیاه سالم باشد، تنوع زیستی در بافت خاک بیشتر می شود و همین امر میزان جذب و ذخیره کربن را افزایش می دهد. بنابراین میزان کربن ذخیره شده، یکی دیگر از شاخص های تضمین سلامت خاک است که نقش مهمی در کارکرد اصلی آن دارد. گفتنی است، تولید غذا هم از دیگر وظایف خاک است که نه تنها موجب حفظ امنیت غذایی می شود، بلکه توان خاک را هم در جذب کربن بالا می برد. به همین دلیل است که در بین منابع طبیعی، خاک ها مهم ترین ذخیره گاه کربن بعد از اقیانوس ها، شناخته می شوند.
بازرگان افزود: باتوجه به اهمیت تبعات تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش جهانی، توجه سران کشورها در سال های اخیر به ذخیره کربن در خاک جلب شد؛ آنها پی بردند که می توان کربن تولیدشده توسط صنایع را به جای رهاسازی به جو، در خاک ذخیره کنند، چرا که ظرفیت تثبیت کربن در خاک بالاتر از اتمسفر است و می تواند یک ذخیره گاه مناسب برای کربن جو به حساب آید. به گفته دانشمندان با به کاربردن روش های فناورانه می توان ظرفیت این ذخیره گاه را افزایش داد و به میزان ۰ ۴ /۰ درصد کربن جو را به خاک اضافه کرد.
با یک پالاینده آشنا شوید
وی بااشاره به شاخص آلودگی در خاک گفت: خاک همواره به عنوان یک عنصر پالاینده در طبیعت شناخته می شود، به همین دلیل یکی دیگر از شاخص های سلامت خاک، آلوده نبودن آن است. با ورود مواد آلوده نظیر فاضلاب ها و پساب ها به خاک، مواد آلاینده غیرمجاز بافت خاک را آلوده می کند و میکروارگانیزم های مفید (ریزجاندارها) را از بین می برد. این در حالی است که انواع رس ها و ترکیبات کلوئیدی و میکروارگانیزم ها نقش پالایندگی خاک را برعهده دارند و اگر خاکی از چنین مواد آلی و ریزجاندارانی محروم باشد، آسیب پذیرتر می شود، بنابراین با ورود فاضلاب ها و پساب ها به خاک های فاقد مواد آلی، آلاینده ها دیرتر تجزیه می شوند و به همان میزان، محیط خاک آلوده تر می شود، در حالی که خاک های حاوی ریزجانداران و مواد آلی چنین ویژگی را ندارند.
به گفته وی، عناصر فعال در خاک، خاصیت آلی دارند و موجب رشد بذرها و گیاهان می شوند. یکی از راه های افزایش مواد آلی، برگشت پوشش گیاهی به خاک است، اما در کشور ما به دلیل بارش کم، خاک ظرفیت محدودی در ایجاد و افزایش مواد آلی دارد، چرا که در اراضی وسیعی از کشور، اصلا گیاهی رشد نمی کند و خاک از لاشه گیاهان بهره نمی برد، بنابراین لزوم توجه به حفظ مواد آلی خاک در ایران اهمیت بسیار بالایی دارد. بازرگان گفت: حال اگر خاک آلوده، شور یا فشرده شود، به همان میزان، دسترسی به خاک سالم در کشور هم کمتر می شود. ظرفیت کلی خاک کشور که قابلیت بهره برداری در چرخه کشت و تولید را دارد، نزدیک به ۱۸.۵ میلیون هکتار است؛ اما به دلیل برخی کارشکنی ها و عدم مراقبت مناسب از این منبع طبیعی، در حال حاضر نزدیک به ۱۴ تا ۱۵ میلیون هکتار آن در چرخه تولید کشور قرار گرفته است. گفتنی است، از این میزان نزدیک به 1.5میلیون هکتار به عنوان خاک درجه یک شناخته می شود و باقی اراضی به عنوان خاک های درجه ۲ تا ۵ شناخته می شوند. این کارشناس خاک بااشاره به عدم تغییر کاربری در انواع خاک ها گفت: در ایران خاک تا درجه ۴ هم، قابل کشاورزی است و با کودهای مناسب باید زیرکشت قرار بگیرد، اما باتوجه به اینکه کشور ظرفیت بالایی در افزایش خاک حاصلخیز ندارد، این نوع از خاک ها هم نباید تغییر کاربری داده شوند. این در حالی است که در کشور تنها خاک درجه یک تغییر کاربری داده نمی شود.
وی درباره فرآیندهایی که موجب شوری بیش از اندازه خاک می شود، گفت: به دلیل محدودیت بازدهی خاک، همواره با شوری و تجمع املاح مواجهیم؛ به همین دلیل لازم است به نحوه آبیاری توجه کنیم که به شور شدن لایه های زیرین خاک دامن نزند، چرا که افزایش شوری خاک شرایط را برای زیست موجودات زنده مفید در خاک سخت می کند و خاک را از حالت آلی بودن در می آورد. بازرگان گفت: منابع غیرزیست پذیر، بخش دیگری از آلودگی ها را در خاک، موجب می شوند و به ساختار و سازندهای زمین شناسی کشور ارتباط دارد. به عبارت روشن تر، براساس مطالعات انجام شده، متوجه شدیم که در بخش هایی از کشور، خاک توسط معادن و کارخانه ها آلوده می شود که به آلاینده های انسان ساز شناخته می شوند. البته هنوز شواهد متقنی از میزان آلودگی در دسترس نیست.
وی افزود: سازمان زمین شناسی درباره آلاینده های با منشأ زمین شناسی؛ نقشه ای با عنوان نقشه ریسک را طراحی کرده؛ منتها مقیاس آنها هنوز به نقطه مدیریت پذیر نرسیده است که کارشناسان دریابند، آلودگی کارخانه ها تا چه شعاعی برای کشت خطر دارد، تا برمبنای آن الگوی کشت تغییر کند.
ابزارهای فناورانه، یار وفادار محیط زیست
در ادامه حمیدرضا سلیمانی، رئیس مرکز نوآوری و فناوری سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در گفت وگو با صمت گفت: دست کم در ۳ دهه گذشته، کشور با بحران ها و تهدیدات زیست محیطی مختلفی روبه رو شده که چالش های نرم افزاری و سخت افزاری متعددی را به وجود آورده است. برای حل چالش های نرم افزاری می توانیم با ایده پردازی و کمک گرفتن از دانش و آموزش، ظرفیت ها و مسئولیت های اجتماعی را در راستای حفظ منابع طبیعی ارتقا دهیم، اما برای حل چالش های سخت افزاری، بی شک ابزارهای فناورانه یکی از اصلی ترین راهکارهایی است که می توان با بکارگیری آن به تعدیل بحران ها پرداخت.
وی بااشاره به اینکه فناوری ها تعدیل کننده مهمی در حل معضلات زیست محیطی هستند، افزود: فناوری هایی که در راستای حل معضلات زیست محیطی به کاربرده می شوند، نه تنها تقابلی با محیط زیست ندارند، بلکه همراستا با سلامت محیط هم هستند. در واقع، امروز به دلیل مشکلات اقتصادی و اجتماعی، محدودیت هایی وجود دارد که می توان با کاربرد ابزارهای فناورانه در بخش های مختلف مدیریت منابع طبیعی تاحدی از محدودیت ها کاست. این بخش ها شامل مانیتورینگ، ارزیابی، کنترل، مدیریت در توسعه و حتی بهره برداری از بخش های مختلف محیط زیست می شود.
سلیمانی بااشاره به مثالی درباره نقش مهم فناوری در کاربری اراضی گفت: واضح است که همواره محدودیت هایی برای زندگی راحت وجود داشته و دارد که می توان از فناوری برای غلبه بر آنها استفاده کنیم و به لحاظ کمی و کیفی فعالیت های خود را سامان دهیم. برای مثال، روزگاری، بیشتر ساختمان های ساخته شده در شهرها یک یا ۲ طبقه بوده اند و تقریبا ابزاری نظیر آسانسور در هیچ خانه ای وجود نداشته است، اما وقتی بلندمرتبه سازی رواج یافت، آسانسور از کالای لوکس تبدیل به یک ابزار مهم شد که الزام نصب آن به وجود آمد. در این مثال، فناوری کمک شایانی به بهره وری از زمین کرده است.
کاهش تنش های اقلیمی با تکنولوژی
به گفته وی، هنوز برای مدیریت منابع طبیعی، مجبور به استفاده از ابزارهای فناورانه نشده ایم، اما به آرامی نیاز به آن احساس می شود. گفتنی است، استفاده از ابزارهای مختلف نه تنها کار انسان را راحت کرده، بلکه منجر به کاهش هزینه ها در استفاده از منابع طبیعی شده است. در واقع، در بحث استفاده از ابزارهای فناورانه، افزون بر بهره برداری درست، کیفیت مناسبی از منابع را هم می توانیم در اختیار بگیریم. حال اگر این ابزارها را به نحو مطلوبی استفاده نکنیم، به طورحتم دچار تنش و مشکلات بیشتری هم خواهیم شد.
رفاه، عامل آسیب به محیط زیست
این کارشناس درباره اهمیت رفع نیازهای عموم مردم در بهره برداری از منابع طبیعی گفت: در سطح افکار عمومی دغدغه هایی نظیر شروع بحران های ناشی از تنش های اقلیمی وجود دارد که در چند سال گذشته فراگیرتر هم شده است. حال از یک سو برای مدیریت عرصه های مرتبط به منابع طبیعی یک سرزمین، ملزم به رعایت الزاماتی به منظور بهره وری درست از منابع و تخصیص آن به نیازها هستیم، اما از سوی دیگر، در راستای رفاه بیشتر، روزبه روز فشار بر منابع افزایش یافته است. به همین دلیل در کشورهای توسعه یافته به هدف کاهش این فشار و با حفظ تامین معیشت، بهره برداری مستقیم از منابع به کمک فناوری کنار گذاشته شده است.
وی افزود: در حقیقت، در شرایطی که تمامی نیازها از منابع طبیعی بدون کمک فناوری رفع شوند؛ این فشار از حالت عادی خارج می شود و تخریب انجام می گیرد. تشدید و تغییر کاربری ها در دهه های اخیر یکی از حوزه هایی است که باید برای آسیب کمتر از فناوری بهره گرفت.
اگر تغییر نکنیم، تخریب می شویم
وی ادامه داد: توسعه غیرقابل کنترل شهرها؛ همه و همه منجر به فشار به منابع شده، به گونه ای که نیاز به مصرف را هم افزایش داده است. در منابع طبیعی محدودیت مالی و انسانی داریم و اگر بخواهیم با ابزار و استراتژی که ۳۰ یا ۴۰ سال پیش داشتیم و با همان نیروی انسانی و منابع مالی از آن بهره برداری کنیم، سناریو تخریب محیط زیست تکرار می شود و روزبه روز شاهد آثار زیانبار این فشار خواهیم بود. بنابراین، فناوری کمک بیشتری در تعدیل معضلاتی از جمله مهاجرت های انسانی و کمبود غذا ارائه می دهد.
مانیتورینگ زمین
وی در ادامه بااشاره به مثالی دیگر از کاربرد فناوری در تعدیل شرایط موجود گفت: باتوجه به اینکه مصرف بیش از اندازه باعث استفاده چندبرابری از خاک در کشورمان شده، جزو رتبه های اول در فرسایش خاک هستیم. حال با در نظر گرفتن این شرایط، کاربرد مانیتورینگ و تحلیل همه جانبه منابع با ابزارهای فناورانه می تواند دید روشن تری از نحوه استفاده از زمین ارائه بدهد. به طورمعمول سیستم های مانیتورینگ به رصد آسیب ها می پردازند و می توان با استفاده از آنها به روش های گوناگونی دست یافت که در بهره برداری از منابع آسیب کمتری به دنبال داشته باشند.
سخن پایانی
از آنجایی که بسیاری از اراضی کشور به دلیل چالش های تغییر اقلیم و فعالیت های انسانی تخریب شده اند، شرایط محیط زیستی کشور بیش از هر زمان دیگری شکننده شده است. اگر خواهان به ثمر رسیدن یک فرآیند درخور هستیم، باید راهکارهای سازگارانه را در پیش بگیریم. برای مثال، برای احیای اراضی بیابانی باید به دنبال گیاهی برویم که مقاوم به کم آبی و خشکی باشد که فناوری در این باره کارساز خواهد بود، یعنی از گیاهی استفاده کنیم که با استفاده از کشت بافت تولید شود و با شرایط موجود سازگاری بهتری داشته باشد.
