آجر به‌جای درخت
چنارستان نامی که قدیمی‌ترها شهر تهران را با آن می‌شناسند؛ شهری ییلاقی که با چنارهایش معروف شده بود، آن زمان‌ها که چندان هم دور نیست.
هنوز سایه ساختمان های بلندقامت جای سایه درختان را نگرفته بود و آسمان آبی تر از این روزها بود، اما با افزایش جمعیت و ساخت وسازهای بی حساب و کتاب که در عمل بویی از اصول آمایش محیطی نبرده بودند، سبب شدند تا طولی نکشد که تهران تبدیل به شهری خاکستری شود؛ شهری که امروز بیش از هرچیز نیازمند اجرای قانون هوای پاک برای حفظ سلامت ساکنانش است. باوجود غلظت آلاینده های منتشرشده در کلانشهرها، بی شک توسعه فضای سبز یک نیاز اصلی است؛ چون هم موجب زیبایی مکان زندگی و هم باعث کاهش آلودگی هوا می شود، از این رو در قانون هوای پاک هم، به توسعه فضای سبز تاکید شده است. آمارها می گویند، در تهران پیش از انقلاب اسلامی، ۷۵ پارک و 2 هزار و ۹۳۷ هکتار فضای سبز وجود داشت، بعد از آن در دوران 8 سال جنگ تحمیلی حدود ۶۳ پارک دیگر در تهران ساخته شد. کارشناسان معتقدند، باوجود این اقدامات، سرانه فضای سبز هر شهروند تهرانی تا سال ۶۴ فقط نیم متر بود؛ اکنون این سرانه به ۱۵ تا ۱۶ متر افزایش یافته است. اکنون سوال این است که چرا با این حجم فضای سبز، همچنان هوایی آلوده و غبارگرفته داریم. صمت در این گزارش به چالش های ایجاد فضای سبز در کلانشهرها به منظور اجرا شدن قانون هوای پاک پرداخته است.
فضای سبز به شرط سازگاری با اقلیم
فضای سبز در شهرها به عنوان ریه های تنفسی شهرنشینان به شمار می آید و به همین دلیل، فقدان آن به معنی نبود سلامت و تندرستی در شهرها محسوب می شود. گفتنی است، در شهرها گذران اوقات فراغت برای کسب تعادل روحی نه تنها امری واجب است، بلکه فقدان آن حتی روی توانایی های کاری افراد نیز تاثیر منفی می گذارد، به همین علت امروزه یکی از اصول مهم در مبلمان شهری، ایجاد انبوه فضای سبز در کلانشهرها به ویژه در مکان های پررفت وآمد است. واضح است که فضای سبز به ویژه در شکل جنگلی می تواند در کاهش آلودگی های شیمیایی هوا بسیار تاثیرگذار باشد. به همین دلیل، علاوه بر توسعه فضای سبز یکی از مهم ترین مطالبات شهروندان از سازمان پارک ها، حفظ و صیانت از پارک های جنگلی در سطح شهر است که تاثیر فراوانی در کاهش آلودگی هوا دارند. به استناد اصل ۱۲۳ قانون اساسی، پیوست قانون هوای پاک در سال ۱۳۹۶ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد.
براساس این قانون، توسعه فضای سبز باید از سوی شهرداری ها با همکاری وزارت نیرو برای بهره گیری از منابع آبی انجام شود. این وزارتخانه وظیفه بازچرخانی و تصفیه پساب شهرها را بر عهده دارد. گفتنی است، روش های نوین آبیاری در کنار کاشت گیاهانی که به آب کمتری نیاز دارند، می تواند یک رویکرد سازگارانه با محیط به حساب بیاید که خوب است مجریان این قانون، توجه ویژه تری به این امر داشته باشند.
شهرها به فضای سبز بیشتری نیاز دارند
داریوش گل علیزاده، رئیس مرکز هوا و تغییر اقلیم سازمان محیط زیست در گفت وگو با صمت درباره چالش های اجرای قانون هوای پاک در کلانشهرها گفت: در راستای اجرای قانون هوای پاک، شهرهای بالای ۵۰ هزار نفر باید سالانه ۱۵ مترمربع افزایش فضای سبز داشته باشند. متولی اجرای این قانون، سازمان شهرداری و دهیاری کل کشور و شهرداری ها است، همچنین وزارت نیرو هم وظیفه تامین آب یا تصفیه پساب برای آبیاری فضای سبز شهری را برعهده دارد.
وی بااشاره به چالش شهرهای کشور درباره ایجاد فضای سبز افزود: در کل کشور، ۱۸۶ شهر مشمول این قانون شده اند که باید پروژه های ایجاد فضای سبز در آنها عملیاتی شود. گفتنی است، از این تعداد نزدیک به ۱۰۰ شهر، آن میزان از فضای سبزی را که در قانون هوای پاک گفته شده، دارند، اما غلظت آلاینده ها به قدری زیاد است که فضای سبز بیشتری موردنیاز است تا بتوان قانون هوای پاک را به اجرا درآورد.
گل علیزاده گفت: یکی دیگر از چالش های اصلی در مسیر اجرای قانون هوای پاک، نبود آب کافی و سالم در بیشتر استان های مرکزی و جنوبی است؛ از آنجایی که در بند ایجاد فضای سبز قانون هوای پاک، استفاده از پساب های تصفیه شده درج شده است، متاسفانه بسیاری از استان ها از دسترسی به پساب تصفیه شده محروم هستند که به طورمعمول آبیاری فضاهای سبز با استفاده از پساب های صنعتی تصفیه نشده است و کیفیت بسیار پایینی هم دارند.
به گفته رئیس مرکز هوا و تغییر اقلیم سازمان محیط زیست، در بیشتر شهرهای صنعتی، فناوری تصفیه پساب برای آبیاری وجود ندارد. به همین علت، در بیشتر استان های جنوبی و مرکزی نمی توان از اجرای قانون هوای پاک در راستای ایجاد فضای سبز حرف زد. در واقع، وزارت نیرو پساب تصفیه نشده را در اختیار سازمان های اجرایی برای توسعه فضای سبز می گذارد، در حالی که بیشتر مواقع شرایط تصفیه پساب موجود نیست.
هر گیاهی هوا را تصفیه نمی کند
شاید در نگاه اول این سوال پیش آید که کلانشهرهای زیادی از جمله تهران، باوجود بزرگراه های سرسبز و پارک های زیادی که دارند، چگونه شرایط در این شهرها برای تصفیه هوا فراهم نیست؟ کارشناسان زیادی بر این باور هستند که در گذشته فضای سبز تهران را باغ ها و درختان کهنسال تشکیل می دادند که نقش مهمی در کاهش آلایندگی هوا داشتند، اما اکنون این فضاها به گل، درختچه و چمن تبدیل شده اند که کارکرد مقابله با آلودگی هوا و کاهش آن را ندارند. گل علیزاده بااشاره به اهمیت نوع فضای سبز ایجادشده در شهرها گفت: باید به این امر توجه داشته باشیم که قانون هوای پاک با رویکرد کاهش آلودگی هوا به تصویب رسیده است و فضای سبز باید کارکرد لازم را در جذب آلاینده ها داشته باشد و در کل، هر نوع گیاهی شاید برای شهرها لازم باشد، اما کارکرد حقیقی برای تصفیه هوا را ندارد. به عبارت دیگر، فضای سبز باید از بازچرخش ذرات جلوگیری کند و درختان و گیاهان کاشته شده قابلیت تصفیه هوا را داشته باشند.
به گفته وی، متاسفانه بسیاری از باغات قدیمی در کلانشهرها که حکم ریه های شهر را داشتند و درصد زیادی از هوا را تصفیه می کردند، امروزه تبدیل به سازه های بزرگ عمرانی و مجتمع های ساختمانی شده اند.
گل علیزاده بااشاره به ظرفیت تهویه موجود در کلانشهرها به ویژه در تهران گفت: امروز معضل کلانشهرهایی نظیر تهران، علاوه بر وجود حجم زیادی از غلظت آلاینده های جوی، شکل گیری فرآیند بازچرخشی است که به دلیل نبود فضای سبز استاندارد در مراکز آلوده اتفاق می افتد. آمایش سرزمین در شهری نظیر تهران معنایی ندارد و بارگذاری فضای سبز باید منطبق بر ظرفیت تهویه شهرها انجام بگیرد. به عبارت روشن تر، باید متناسب با غلظت آلاینده ها اقدام به ایجاد فضای سبز کرد. از طرفی هم، پروژه های عمرانی باید در راستای این قانون به مرحله عملیاتی برسند، نه آنکه در نهایت به ضرر محیط زیست تمام شوند.
وی ادامه داد: تا زمانی که کارخانه ها مازوت می سوزانند و پسماندها به طور غیراستاندارد رهاسازی می شوند، هر اقدامی درباره تصفیه هوای شهر تهران از سوی دولت خنثی می شود و هر عملی را در توسعه فضای سبز کم اثر یا بی اثر می کند.
درختکاری سازگارانه
چند سالی است، چمن در ایجاد فضای سبز حرف اول را می زند؛ استفاده از چمن در فضای سبز برای نخستین بار در تاریخ به باغ های ایران بر می گردد. این در حالی است که کارشناسان معتقدند، چمن به آب فراوانی نیاز دارد و باتوجه به شرایط آبی فعلی در کشور، استفاده از آن در ایجاد فضای سبز چندان عاقلانه به نظر نمی رسد. به همین دلیل، بیشتر کارشناسان محیط زیست معتقدند درختکاری و ترویج این عمل است که می تواند کشور را به ویژه در استان های آلوده، در مسیر اجرای قانون هوای پاک قرار دهد، به شرطی که درخت ها متناسب با شرایط بومی هر استان طبق شرایطی مشخص کاشته شوند. حسین عبیری گلپایگانی، فعال محیط زیست در گفت وگو با صمت بااشاره به شرایط درختکاری در استان های مختلف کشور گفت: درختکاری و ایجاد فضای سبز باید براساس شرایط اقلیمی و بومی هر منطقه ایجاد شود. به عبارت روشن تر، کاشت گونه های گیاهی به منظور تصفیه هوا باید باتوجه به شرایط اقلیمی هر استان به مرحله اجرایی دربیاید و این امر باید به طورمستقیم زیر نظر کارشناسان منابع طبیعی استان ها انجام بگیرد.
وی افزود: در حال حاضر برای اجرایی شدن بند ایجاد فضای سبز در راستای کاهش آلودگی هوا، باید یک میلیارد درخت در کل کشور کاشت، اما هر استان به فراخور اقلیمی که دارد، از یک مشکل بزرگ رنج می برد. برای مثال، در استان های کویری عمده مشکلات در ایجاد فضای سبز، دسترسی نداشتن به آب سالم و در استان های شمالی، نبود درخت و نهال کافی؛ معضل اصلی در مسیر اجرای این قانون است.
عبیری گلپایگانی گفت: متاسفانه در چند سال اخیر به دلیل تغییرات اقلیمی و خشکسالی، درختان بسیاری در بیشتر اراضی کشور نابود شدند و از بین رفتند و باید فکری به حال آن دسته از اراضی کرد که پوشش سبز آنها در حال نابودی است، بنابراین احیای محیط با فضای سبز یک بخش اجرای قانون هوای پاک است و بخش دیگر، آینده نگری نسبت به مکان هایی است که در آینده نزدیک تبدیل به زمین های بایر خواهند شد.
وی افزود: همان گونه که پیش تر هم اشاره کردم، برای اجرای قانون هوای پاک در مسیر احیای فضای سبز شهرها باید یک میلیارد درخت در کل کشور کاشته شود که در فاز نخست بهتر است از استان هایی شروع کنیم که این طرح در آنها به مرحله اجرایی درآمده است و شرایط کافی برای اجرای این پروژه را دارند. این شرایط نظیر آب کافی، زمین مناسب و خاک مساعد است.
وی گفت: باید چند سال روی محیط کار شود تا بتوان برنامه مناسبی به منظور تصفیه هوا تدوین کرد. واضح است یک میلیارد نهال را نمی توان در یک سال کاشت، بلکه باید با برنامه ریزی در طول چند سال به این روند پرداخت، همچنین طرح های عمرانی باید در مسیر فضاهای سبز عملیاتی نشوند؛ در واقع مکان کاشت درخت ها نباید به گونه ای باشد که پس از مدتی آن منطقه به دلیل اجرای طرح های عمرانی از بین برود،در حقیقت باید درخت ها را از مسیر سازه های بزرگ برداریم.
سخن پایانی
بسیاری از کارشناسان معتقدند، کاشت درخت و ایجاد فضای سبز مولفه ای است که باید از دوران کودکی در مدارس مطرح و آموزش داده شود تا این امر در نگرش افراد نهادینه شود. اینکه افراد در سنین پایین بیاموزند که نهال بکارند و مسئولیت آن را هم تا چند سال برعهده بگیرند، روندی است که می تواند بیشتر دوستداران محیط زیست را نسبت به توسعه فضاهای سبز خوش بین کند، اما خب این را هم عنوان کنم که تمامی این برنامه ها زمانی عملیاتی می شوند که به عبارتی سروکله یک پروژه عمرانی بزرگ پیدا نشود و ظرف چند روز فضای های سبز به بهانه ساخت یک استادیوم، مکان تجاری و اداری یا هر سازه دیگری از بین نروند.
بی شک نگرش مسئولان در اجرای قانون هوای پاک، تعیین کننده عملیاتی شدن آن است. باتوجه به آنچه در گزارش هم گفته شد، درخت ها باید بمانند، نه اینکه بعدها به دلایلی از بین بروند؛ در این شرایط اجرای هر قانونی در این زمینه بی اثر خواهد بود.
در نتیجه، نخستین مورد، آب و خاک مناسب و کافی، دومین شرط برنامه ریزی درست و سومین مورد هم مدیریت استاندارد است که باعث ایجاد فضای سبز کافی در مسیر اجرای قانون هوای پاک می شود.
