بازی‌های شفابخش
از تفریح و سرگرمی در پلی‌استیشن‌ها تا استفاده‌های درمانی در دنیای پزشکی از کاربردهای واقعیت‌افزوده است که می‌توان از اختراعات منحصربه‌فرد بشری در دنیای حاضر دانست.
از تفریح و سرگرمی در پلی استیشن ها تا استفاده های درمانی در دنیای پزشکی از کاربردهای واقعیت افزوده است که می توان از اختراعات منحصربه فرد بشری در دنیای حاضر دانست. اینکه این فناوری چه تاثیری در فعل وانفعالات مغز ایجاد می کند تا فرد در تصور یک دنیای واقعی به سر ببرد؟ پرسشی بود که ذهن دانشمندان و درمانگران به ویژه پزشکانی را به خود جلب کرد که در زمینه نورولوژی، روانپزشکی و درمان اختلالات روانی فعالیت می کردند. با رشد و گسترش دانش فنی در حوزه واقعیت مجازی و واقعیت افزوده آنها فهمیدند که می توان از عملکردهای مغز در واکنش به این فناوری به منظور درمان بیماری ها و اختلالات بهره گرفت. صمت در این گزارش به بررسی عملکرد این فناوری در درمان های گوناگون پرداخته است.
بازی درمانی، یک راهکار جدید در دنیای پزشکی
در حال حاضر استفاده از بازی درمانی، در بخش های مختلفی از دنیای پزشکی به طورپیوسته در حال رشد است. از سال ۲۰۰۴، طراحی و توسعه واقعیت افزوده ( AR ) و بازی های جدی به عنوان یک زیرمجموعه در استفاده از بازی، برای حمایت از آموزش پزشکی، توان بخشی یا ارتقای سلامت، رواج یافت و تبدیل به یکی از روش های امیدوارکننده در مراقبت های بهداشتی شد. واقعیت افزوده ( AR ) یک تصویر کامپیوتری را روبه روی دید کاربر قرار داده و او را به دنیای واقعی سوق می دهد، بنابراین یک دید مرکب فراهم می کند که دارای مزایای قابل توجهی نسبت به VR برای توان بخشی نورولوژی است. آسیب های عصبی مانند سکته مغزی، ضعف قابل توجهی را به علت کاهش توانایی یا ناتوانی بیماران سکته مغزی در برقراری ارتباط با محیط اطراف خود ایجاد می کنند. به طور مشابه شواهدی وجود دارد که نشان می دهد غنی سازی محیط، تاثیر مثبتی بر عملکرد رفتاری و شناختی در حیوانات آسیب دیده از نظر مغزی دارد، اگرچه انجام تحقیقات بیشتر درباره انسان ضروری است، اما توافق عمومی وجود دارد که این موضوع برای انسان ها نیز صادق است.
تعارض میان دو دنیا
هنگامه مرزبانی، مسئول پژوهشکده پردازش تصویر و واقعیت مجازی آزمایشگاه ملی در گفت وگو با صمت درباره فعل وانفعالات مغز در مواجه با فناوری واقعیت مجازی گفت: در هنگام استفاده از عینک های واقعیت مجازی، ناحیه هیپوکمپ مغز درگیر می شود. این ناحیه مربوط به سیستم آدرس یابی مغز است. در واقع اطلاعات دریافتی از آنچه می بیند، وارد این سیستم می شود. در این شرایط فرد تصور می کند با اشیای خیالی دارای زاویه است، اما دانشمندان بسیاری هم معتقدند وی آر چندان هم شبیه دنیای واقعی نیست؛ آنها معتقدند، آنچه فرد می بیند یا حرکاتی که انجام می دهد، چون با محیطی که در آن قرار دارد، همخوانی ندارد و در محیط واقعی آن را انجام نمی دهد، مغز اطلاعات دقیقی از بدن دریافت نمی کند؛ به همین دلیل دچار نوعی تناقض می شود و فرد متوجه حضورش در دنیای واقعی می شود.
این متخصص نقشه برداری مغز گفت: هر چقدر تعارض میان آنچه فرد می بیند با حرکات بدنی و حس لامسه در تعارض باشد، احتمال بروز سردرد و سرگیجه بیشتر خواهد بود. درست مانند افرادی که در خودرو در حال حرکت، دچار مشکلاتی از این قبیل می شوند؛ این یعنی تعارض میان 2 دنیا.
مرزبانی گفت: یکی از عکس العمل هایی که باعث می شود، افراد فکر کنند که محیط وی آر واقعی است، عکس العمل بینایی است. در واقع، وی آر سیستم بینایی را درگیر می کند. حال اگر می خواهیم واقعیت بیشتری به این فرآیند بدهیم، باید فضاسازی های دیگری هم طراحی کنیم. برای مثال، افزودن بو، سروصدا یا تکان هایی در دنیای واقعی که عمق بیشتری به واقعیت مجازی می دهند، اما به طورمعمول چیزی که ایجاد آن تا حدی امکان پذیر نیست، ایجاد حس لامسه به طوردقیق است؛ همان گونه که گفته شد، این امر باعث می شود مغز اطلاعات دقیقی از بدن دریافت نکند.
وی ضمن اشاره به اینکه وی آر چه تاثیراتی در بلندمدت برای فرد دارد، عنوان کرد: تاثیرات این فناوری به میزان و سطح استفاده فرد بستگی دارد. اگر محیط شبیه سازی شده خشونت آمیز باشد، به طبع اثر منفی بر مغز خواهد داشت؛ اما اگر در راستای رفع برخی اختلالات باشد، یعنی فرد استفاده درمانی کند، حس خوشایندی دارد و تا حدی ثمربخش خواهد بود.
مسئول پژوهشکده پردازش تصویر و واقعیت مجازی آزمایشگاه ملی نقشه برداری مغز گفت: یکی از اختلالاتی که از طریق وی آر درمان می شود، اختلال پی تی اس است. در این نوع بیماری، فرد همواره از یک خاطره بد رنج می برد، مانند افرادی که در گذشته متحمل یک حادثه ناگوار شده اند، حال اگر محیط شبیه سازی شده به گونه ای باشد که حساسیت و ترس این افراد را افزایش دهد، به طورقطع تاثیر مخرب تری بر آنها خواهد داشت. در کل، استفاده از وی آر در درمان های اختلال روانی باید براساس اصول و روش های استاندارد درمانگران باشد.
جراحی رباتیکی
وی بااشاره به رویکردهای مورداستفاده از فناوری وی آر گفت: امروزه این فناوری در حوزه های گوناگونی مورد بهره برداری قرار می گیرد. یکی از این حوزه ها، جراحی با استفاده از رباتیک است. در واقع، پزشکان با استفاده از این فناوری، محیط جراحی را برای خود شبیه سازی می کنند. گفتنی است، این فرآیند در بحث آموزش پزشکی بیشتر مورداستفاده قرار می گیرد.
مرزبانی در پاسخ به این پرسش که عمده فعالیت های مطالعات وی آر در آزمایشگاه نقشه برداری مغز چیست؟ گفت: باتوجه به اینکه یکی از مولفه های محیط وی آر امنیت آن است، در این مرکز فضایی اختصاصی با رعایت استانداردها وجود دارد. این فناوری در آزمایشگاه نقشه برداری مغز؛ هم در راستای درمان و هم برای ارزیابی مورد استفاده قرار می گیرد.
مسئول پژوهشکده پردازش تصویر و واقعیت مجازی آزمایشگاه ملی نقشه برداری مغز تاکید کرد: یکی از مولفه های مهم در آزمایشگاه نقشه برداری مغز، موضوع ارزیابی است؛ بسیاری از افراد به توصیه پزشک در راستای بررسی سیگنال های مغزی مراجعه می کنند و ما با قرار دادن این فرد در محیط های گوناگون، سیگنال های مغزی وی را دریافت می کنیم. در کل، مولفه ارزیابی در راستای تحقیقات اهمیت بیشتری دارد.
وی افزود: در این فرآیند، تاثیراتی که موقعیت ها بر مغز می گذارند، مورد ارزیابی قرار می گیرند. در حقیقت، همزمان که فرد در حال استفاده از وی آر است، سیگنال ها و پارامترهای مغزی با استفاده از سیستم اسمیرز وی اندازه گیری می شود. نروفیدبک یا تحریک الکتریکی هم یکی دیگر از روش هایی است که می توانیم در شناخت تعاملات مغز از آن بهره بگیریم.
به گفته مرزبانی، هر امواج مغز، مخصوص یک نوع فعالیت است، برای مثال، اگر توجه ما زیاد باشد، موج آلفای مغز بیشتر می شود. در فناوری وی آر موج تتا که بین 4 تا 7 هرتز است و نقش زیادی بر آدرس یابی دارد، مورد ارزیابی قرار داده می شود. گفتنی است، موج تتا خود را در استفاده از وی آر نشان می دهد.
وی گفت: یکی دیگر از کاربردهای اصلی وی آر در حوزه درمان، ترس های روانی است که در این آزمایشگاه هم برای درمان این افراد مورد استفاده قرار می گیرد. برای مثال، اگر فردی از یک حیوان موذی می ترسد، با استفاده از این فناوری می توان برای رفع آن ترس مقابله کرد، همچنین یکی دیگر از رویکردهای استفاده از این فناوری مربوط به آموزش و یادگیری است؛ به عنوان مثال، امروزه در سراسر دنیا در یادگیری علم فیزیک استفاده زیادی از آن می شود.
درمان اختلال وسواس در دنیای «واقعیت مجازی»
امروزه اختلال وسواس شیوع زیادی در میان مردم جوامع گوناگون دارد و روان درمانگران راه حل های متنوعی برای رهایی این افراد ارائه داده اند. راه حل هایی نظیر CBT (تمرکز روی حل مشکل و هدف، با تغییر الگوی فکری) یا صحبت کردن درباره آنچه فرد را در زمینه نظافت مورد آزار قرار می دهد، در بسیاری موارد هم با تجویز قرص و دارو، روان درمانگران در تلاش برای کنترل رفتارهای مخرب مراجعه کنندگان شان هستند.
راضیه جواهری رنانی، پژوهشگر و روانشناس بالینی انستیتو روان پزشکی تهران که توانسته با بکارگیری واقعیت مجازی و واقعیت افزوده ( AR - VR ) کمک زیادی به مراجعه کنندگان خود در درمان اختلال وسواس کند، در گفت وگویی که با صمت داشته گفت: ابتدا جست وجوی زیادی برای یافتن نتایج پژوهش هایی در این زمینه انجام گرفت. در برخی موارد، مراجعه کنندگان در هنگام استفاده یا بعد از آن، به سرگیجه و حالت تهوع دچار می شدند که ما در ایران به رفع این مشکل پرداختیم و تاکنون از سوی مراجعه کنندگان خود، چنین گزارش هایی را دریافت نکرده ایم.
وی در تشریح این روش درمانی گفت: باتوجه به ماهیت واقعیت افزوده و واقعیت مجازی که فضایی از دنیای حقیقی را برای فرد تداعی می کند، ما با نظر به سبک زندگی اقشار متوسط در کشورمان، سناریوها یا به عبارتی، فضایی از خانه هایی را طراحی کردیم که مراجعه کنندگان بتوانند با آن ارتباط حسی کامل تری برقرار کنند.
به گفته وی، چیدمان و دکوراسیون خانه ای که در سیستم های VR و AR طراحی شده، مطابق با فرهنگ ایرانی است، به گونه ای که با نوع شیوه زندگی امروزی و با زندگی اقشار متوسط همخوانی داشته باشد، در واقع خانه طراحی شده نه لوکس است و نه فقیرانه. وقتی فرد شروع به استفاده از این فناوری می کند، پس از یادگیری های اولیه می فهمد که چگونه می تواند فرآیند درمانی را آغاز کند. در جلسه نخست، افراد با فضای خانه و جایگاه وسایل آشنا می شوند و هر جلسه به مدت ۴۵ دقیقه طول می کشد. در این سناریوها به طورعموم خانه ها آب ندارند.
جواهری رنانی گفت: این سناریوها نه تنها برای افرادی که از وسواس شست وشو رنج می برند، مفید است، بلکه برای افرادی که وسواس زیادی روی نجس و پاکی دارند، کاربرد دارد، در کل، اختلال وسواس شست وشو در فرهنگ ما ۲ نوع است که یکی به رفع آلودگی و میکروب زدایی و دیگری به نجس و پاکی اختصاص دارد؛ این روش درمانی، برای هر ۲ دسته کاربرد دارد.
فقط به آلودگی ها فکر کنید
وی بااشاره به فرآیند درمانی و انجام رفتارهایی که باید از سوی مراجعه کنندگان انجام شود، گفت: در سناریوها برای درمان افرادی که از اختلال وسواس نجس و پاکی رنج می برند، فرد باید مواد و اشیای نجس از قبیل خون، مدفوع یا سرویس بهداشتی را لمس کند. درست است افرادی که از این اختلال رنج نمی برند، این اشیا را لمس نمی کنند؛ اما ما از مراجعه کنندگان می خواهیم این کار را انجام دهند تا حساسیت آن کمتر شود، در واقع در هنگام انجام سناریو اصلا نمی گذاریم که حواس فرد به چیزی دیگری جلب شود؛ فرد باید تلاش کند که در ذهن، فضایی واقعی را تجربه و تصور کند که در دنیای واقعی قرار دارد و تمام اشیا واقعی هستند. وقتی سناریوها تمام شد، به فرد توصیه می شود که تا یک ساعت دست خود را نشوید، چرا که تا مدت زمانی باید احساس کند که آلودگی ها همچنان باقی است، در حقیقت با یک شبیه سازی و مواجهه مستقیم با اشیای آلوده، به فردی که دارای چنین اختلالی است، کمک می کنیم تا حساسیت های بی موردش برطرف شود. گفتنی است، روند درمان به صورت تدریجی است و از روش مواجهه آنی استفاده نمی شود. به عبارت دیگر، به مرور و مرحله به مرحله، افراد را با شرایطی که از آن فرار می کنند، روبه رو می کنیم. در جلسات انتهایی، افراد متوجه بی منطق بودن حساسیت های خود نسبت به تمیزی و کثیفی یا نجس و پاکی می شوند.
در این میان، افرادی که دارای اختلال بویایی هستند یا به عبارت دیگر از وسواس بو رنج می برند، از این فناوری بی نصیب نیستند؛ به گفته این پژوهشگر، برخی مراجعان با اینکه در سناریوهای فعلی بویی تعریف نشده، اما به قدری ارتباط برقرار کرده بودند که وجود بو را گزارش می دادند؛ بوی موادی را که لمس می کردند؛ البته این شرایط بستگی به تلقین پذیر بودن افراد دارد. جواهری رنانی گفت: سناریوی این اختلال در آینده ای نزدیک به روش درمانی با استفاده از واقعیت مجازی و واقعیت افزوده، اضافه می شود، همچنین آیتم هایی در زمینه لامسه قرار است، اضافه شود که افراد بتوانند دنیای واقعی تری را تجربه کنند.
سخن پایانی
بازی، یک تکنولوژی ارزان نرخ است، به همین دلیل به طور گسترده در دسترس قرار دارد، به طورمعمول بازی ها سرگرم کننده و هیجان آور هستند و برای افراد در سنین مختلف، با شرایط بهداشتی مختلف و با قابلیت های مختلف حسی، حرکتی و شناختی که دارند، قابل استفاده است. بی شک یکی از آورده های مهم علم، افزایش روش های درمانی با درصد قطعیت بالای آن است. شاید وقت آن رسیده که بگوییم امروز بشر در مرز دانش در تلاش است درمان هایی را به سرانجام برساند که تاکنون راه حل مطمئنی برای آن وجود نداشته است. این راه حل ها نمی توانند ابزاری جز فناوری داشته باشند؛ بنابراین بیراه نیست که بگوییم فناوران بسان پزشک یارانی هستند که به کمک بشر آمده اند.
