گمرک سازمان و نهادی دولتی است که مسئولیت اجرای قانون گمرکی، وصول حقوق و عوارض ورود و خروج، واردات، ترانزیت و صادرات کالا را بر عهده دارد. در واقع گمرک نخستین و مهم‌ترین مجری مقررات تجارت خارجی در کنار سایر عوامل در این حوزه اعم از بانک‌ها، شرکت‌های بیمه و موسسات حمل‌ونقل نقش کلیدی در توسعه و گسترش تجارت قانونی و اعمال سیاست‌های بازرگانی کشور دارد. هدف اصلی گمرک تسهیل جریان‌های تجاری روان و کارآمد از طریق ساده‌سازی رویه‌های گمرکی است. با این حال میان تعاریف و عمل شکاف عمیقی وجود دارد و معمولا از رسوب کالا در گمرکات و عدم ارائه آمار دقیق از تجارت تا بی‌توجهی به کیفیت کالا مواردی است که تجار با آن سروکار دارند. در کل مدت‌هاست که گمرک به‌جای ایفای نقش تسهیل‌گری به کابوسی برای صادرکنندگان و واردکنندگان تبدیل شده است. اکنون روز جهانی گمرک بهانه‌ای شد تا به نقش این سازمان در تجارت ایران بپردازیم.

شاید این وظایف را تنها روی کاغذ ببینید

گمرک جمهوری اسلامی ایران سازمانی دولتی و تابع وزارت امور اقتصاد ی و دارایی است که نقشی محوری و هماهنگ‌کننده در مبادی ورودی و خروجی کشور دارد. علت آنکه گمرک تابع وزارت امور اقتصادی و دارایی قرار گرفته این است که هدف اصلی اخذ حقوق گمرکی و سود بازرگانی در کشور ما و در بیشتر کشورها ایجاد درآمد برای دولت‌ها است. نقش گمرک در رشد تجارت بسیار حیاتی و اساسی است. گمرک به‌عنوان یک سازمان دولتی، مسئولیت نظارت و کنترل بر تجارت بین‌المللی را دارد و نقش مهمی در تسهیل و تسریع روند تجارت و رشد اقتصادی بازی می‌کند. در زمینه صادرات، گمرک وظیفه تعیین و اجرای قوانین و مقررات مربوط به صادرات کالاها را دارد. این شامل تعیین مقررات و الزامات صادراتی، تنظیم اسناد لازم برای صادرات، بررسی و تایید صحت اسناد صادراتی است. همچنین، گمرک مسئولیت بررسی و تایید صحت ارزش کالاها و تعیین مالیات‌ها و عوارض صادراتی را دارد. در زمینه واردات، گمرک وظیفه تعیین و اجرای قوانین و مقررات مربوط به واردات کالاها را عهده‌دار است. این شامل تنظیم و اجرای مقررات و الزامات وارداتی، بررسی و تایید اسناد وارداتی و تعیین مقدار و ارزش کالاها برای پرداخت گمرکی است. همچنین، گمرک مسئول بررسی و تعیین مالیات‌ها و عوارض وارداتی و نظارت بر ترخیص و تحویل کالاها به مقصد است. با تسهیل و تسریع روند تجارت و کاهش موانع مربوط به صادرات و واردات، گمرک می‌تواند به رشد تجارت و اقتصاد کشور کمک کند. همچنین، گمرک نقش مهمی در حفظ امنیت مرزها و جلوگیری از ورود کالاهای غیرقانونی و خطرناک دارد. لازم به ذکر است که سایر وظایف گمرک شامل بررسی اسناد و انجام تشریفات قانونی ترخیص کالا، کنترل و نظارت بر عبور کالا از قلمرو کشور، اجرای قوانین و مقررات مرتبط با بازارچه‌های مرزی، مرزنشینان و پیله‌وران، اعمال مقررات گمرکی درباره معافیت‌ها و ممنوعیت‌ها، اجرای قوانین و مقررات مربوط به تخلفات و قاچاق گمرکی، کالاهای متروکه و ضبط‌شده، فراهم آوردن سامانه‌ها و روش‌های نوین همچون پنجره واحد در فعالیت‌های گمرکی، جمع‌آوری، تجزیه و تحلیل و انتشار آمار میزان واردات و صادرات کالا، بررسی و شناخت موانع نظام گمرکی و برنامه‌ریزی در جهت رفع آنها، نظارت و بازرسی از واحدهای اجرایی گمرکی و کارکنان گمرک، رسیدگی و حل اختلافات با صاحب کالا و راهبری دعاوی حقوقی و قضایی، انعقاد تفاهمنامه و موافقت‌نامه‌های گمرکی، عضویت و تعامل فعال با سازمان‌های بین‌المللی، واگذاری امور غیرحاکمیتی گمرکی به بخش‌های خصوصی و تعاونی (طبق اصل ۴۴)، استفاده از فناوری‌های نوین و تجهیز اماکن گمرکی به ابزارهای پیشرفته است.

گمرک تنها مجری است و بس!

جمشید نفر، کارشناس تجارت با تاکید بر اهمیت نقش گمرک در تجارت به صمت گفت: گمرک نقش مهم و ارزنده‌ای در روند تجارت دارد، اما نباید این موضوع را فراموش کرد که گمرک یک سازمان اجرایی است و به‌تنهایی تصمیم‌گیر نیست و باتوجه به دستوراتی که به گمرک داده می‌شود، گمرک می‌تواند مسیر تجارت را تسهیل یا سخت‌ کند.

وی با اشاره به تاثیر صدور بخشنامه‌ها بر تجارت اظهار کرد: قبل از صدور هر نوع بخشنامه‌ای باید نظرات کارشناسان و افراد فعال در حوزه موردنظر را جویا شد تا تاثیرات آن در نظر گرفته شود. بخشنامه‌های متعدد در هر زمینه‌ای منجر به مشکلاتی نه‌تنها برای تجار، بلکه بازار می‌شود و نتیجه آن در سفره‌های مردم‌ نمود می‌یابد. از سوی دیگر کاهش و سازماندهی تعداد بخشنامه‌ها روند تجارت را آسان‌تر می‌کند. این یک اصل است که باید تجار برای مدتی از جهت تغییر نکردن شرایط کاری‌ خود آسوده‌خاطر باشند. در واقع با صدور بخشنامه‌های متعدد تاجر در اخذ تصمیم دچار مشکل می‌شود و به این واسطه ریسک سرمایه‌گذاری افزایش پیدا می‌کند.

گمرک مجبور است

نفر با تاکید بر ماهیت مجری‌‌گری گمرک اظهار کرد: بخشنامه‌ها مستقیم ازسوی گمرک صادر نمی‌شوند، بلکه دستوراتی هستند که به گمرک ابلاغ می‌شوند. بنابراین باتوجه به نقش مهم گمرک در مسیر تجارت نباید به صورت روزانه و مکرر دستوراتی به آن داده شود تا به‌واسطه آن، گمرک مجبور به صدور بخشنامه‌های بیش از اندازه شود.

این کارشناس تجارت با اشاره به نقش گمرک در ترخیص کالا‌ها گفت: کم و کیف ترخیص کالا نیز به کم و کیف ابلاغ قوانین و مقررات به گمرک باز می‌گردد.

گمرک مقصر نیست

نفر با تاکید بر اینکه در بسیاری از مقررات وضع‌شده نمی‌توان گمرک را مقصر دانست، افزود: مشکل اصلی، رفتارهای نیروی انسانی است که در گمرک نیز مانند بسیاری از سازمان‌ها با آن روبه‌رو هستیم. این روند برای تجار دردسرهای بزرگی را ایجاد می‌کند که به‌واسطه آن قید تجارت را می‌زنند. به همین دلیل شاهد رسوب کالا در سازمان اموال تملیکی هستیم. برخی کالاهای رسوب‌شده در انبارهای این سازمان مربوط به بیش از ۲۰ سال پیش است و اکنون دیگر امکان استفاده از آنها وجود ندارد که با هزینه بالا امحا و نابود می‌شوند. وی عملکرد گمرک در بخش صادرات را مثبت ارزیابی کرد و گفت: گمرک در بخش صادرات عملکرد مثبتی دارد، زیرا صادرات مسئله مهمی برای همه کشورها است و همیشه ابلاغیه‌ها به گمرک در راستای تسهیل امور صادرات بوده و این بخش کمتر مورد تهدید بخشنامه‌های گمرکی قرار می‌گیرد. در واقع به‌منظور بهبود وضعیت صادرات، دست گمرک همیشه برای کمک به صادرکنندگان باز است. اما در عین حال واردکنندگان از عملکرد گمرک ناراضی هستند که بخش زیاد آن مربوط به کنترل‌های بیش از اندازه در مسیر واردات است. همچنین متاسفانه به‌دلیل عدم شفافیت حاکم بر گمرک افراد سودجو می‌توانند به‌راحتی از این محیط سوء‌استفاده کنند.

پشت قصه چیست؟

این کارشناس تجارت درباره کاهش درآمد حاصل از عوارض گمرکی و تاثیر مثبت آن بر تجارت بیان کرد: نمی‌توان حکم کلی برای این موضوع صادر کرد، زیرا در بسیاری از کشورها با کاهش عوارض گمرکی، تجارت افزایش یافته و رفاه مردم نیز به‌دنبال آن افزایش می‌یابد، اما در برخی موارد نیز با کاهش عوارض گمرکی، کشور دچار کمبود بودجه می‌شود. اینکه بودجه کشوری وابسته به درآمدهای عوارضی باشد، نشان‌دهنده ساختار بد اقتصاد آن کشور است. در کل این موضوع به سیاست‌های کلان کشور بستگی دارد و باید دید چه ایده‌ای پشت کاهش درآمدهای عوارض گمرکی است؟گفتنی است چندی پیش رئیس کل گمرک با بیان اینکه دولت با کاهش تعرفه از دریافت ۶۰ هزار میلیارد تومانی به نفع مردم چشم‌پوشی کرده، خاطرنشان کرد: مجموع آمار حقوق ورودی درباره کالاهای نام برده شده با اعداد قبلی و روند کاهش نیافته با احتساب حقوق ورودی ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومانی به عدد بزرگی دست می‌یابیم.

گمرک؛ مکانی پیچیده برای رسوب کالا

مسعود دانشمند، کارشناس حوزه تجارت با تعریفی از نقش گمرک به صمت گفت: گمرک، دروازه عبور سلامت کالا است. این فرضیه که برخی معتقدند گمرک اجازه ترخیص برخی از کالاها را نمی‌دهد و آنها را نگه می‌دارد، کاملا غلط است، زیرا رسوب کالا در گمرک ناشی از مقررات مختلفی است که به گمرک ابلاغ می‌شود. گمرک تنها مجری است و حدود ۲۲ سازمان مانند وزارتخانه‌های صمت، بهداشت و درمان، سازمان استاندارد و... در عملکرد گمرک نقش دارند. برای مثال اگر تخصیص ارز صورت نگیرد، گمرک امکان ترخیص کالا را ندارد.وی با اشاره به تفاوت گمرک ایران با سایر کشورهای دنیا بیان کرد: نباید گمرک ایران را با دنیا مقایسه کرد، زیرا گمرک ایران، شرایط خاص خود را دارد. برای مثال کالاها در گمرکات فرانسه تنها ثبت آماری می‌شوند و عبور می‌کنند. همچنین اتحادیه اروپا یک اتحادیه اقتصادی-سیاسی است که از ۲۷ کشور اروپایی تشکیل شده‌ و بین اعضای آن اصلا گمرکی وجود ندارد. میان کشورهای عضو اتحادیه اروپا هیچ تعرفه یا مانع غیرتعرفه‌ای وجود ندارد و خلاف مناطق تجارت آزاد، اعضای این اتحادیه بر همه کالاهایی که از خارج به این اتحادیه وارد می‌شوند، تعرفه یکسان می‌بندند. شورای همکاری کشورهای عربی پیرامون خلیج‌فارس نیز راه اتحادیه اروپا را پیش گرفتند و درصدد حذف گمرک هستند.

ضرر مصرف‌کننده

دانشمند با اشاره به تاثیرات منفی رسوب کالا در گمرک اظهار کرد: براساس برآوردهای صورت‌گرفته به ازای هر ۱۰ روز رسوب کالا در گمرک یک درصد به نرخ تمام‌شده کالا افزوده می‌شود، این در حالی است که متاسفانه گمرک ایران تبدیل به یک مکان پیچیده برای رسوب کالا شده است. هنگامی که کالا در گمرک رسوب می‌کند، انباردار هزینه انبارداری، گمرک عوارض و... دریافت می‌کنند؛ در نتیجه نرخ تمام‌شده کالا بالا می‌رود و در نهایت با افزایش نرخ محصولات، مردم باید هزینه این حکمرانی غیرفعال را بپردازند.

بخشنامه‌ها را حذف کنید

این کارشناس حوزه تجارت درباره تاثیر صدور بخشنامه‌های متعدد در حوزه تجارت گفت: اگر همه بخشنامه‌ها حذف شود، کالایی در گمرک نمی‌ماند و بلافاصله ترخیص می‌شود. زمانی صحبت از پنجره واحد گمرک می‌شد که براساس آیین‌نامه آن یکی از بهترین روش‌ها برای کاهش هزینه‌ها و فرآیند صادرات و واردات یک کشور است. مهم‌ترین کارکرد این پنجره صرفه‌جویی در وقت و هزینه تاجران و سایر مشتریان برای امور صادرات و واردات و توسعه تجارت بین‌المللی است. بر این اساس مقرر شد همه سازمان‌هایی که با گمرک در ارتباط هستند، یک دفتر در گمرک داشته باشند تا کارها در همان گمرک انجام شود که متاسفانه محقق نشد. در نتیجه برای بهبود عملکرد گمرک لازم است، ۲۲ سازمان دخیل در عملکرد گمرک در جلسه‌ای هم‌فکری کرده و بخشنامه‌ها را حذف کنند تا تسریعی در صادرات و واردات کالاد صورت گیرد. لازم به ذکر است که هر تغییری در روند تجارت نیاز به ۶ ماه فرصت دارد و تصمیمات یک‌شبه تنها روند را سخت‌تر می‌کنند.

سخن پایانی

روزانه با اخباری روبه‌رو می‌شویم که براساس آن در ایجاد اختلال در روند تجارت یک کالا گمرک متهم اصلی معرفی می‌شود، در صورتی که باتوجه به نظر فعالان تجاری گمرک تنها اجراکننده دستوراتی است که به آن اعلام می‌شود و بس! در نتیجه امیدواریم باتوجه به نظرات کارشناسان و تجارتی که تمایلی به بهبود ندارد، روند بهتری را در مسیر تجارت پیش ‌بگیریم.