مشکلات صادرات کالاهای ایرانی به حدی است که امروز محصولات برخی از کشورها جای محصولات ایرانی را در بازارهای جهانی گرفته‌اند؛ کالاهایی چون فرش دستباف و پسته که روزی ایران حرف اول را در تولید و صادرات آنها می‌زد. زعفران هم جزو محصولاتی است که روزگاری صادرات آن تنها در اختیار ایران بود و ارزآوری بالایی نیز داشت، اما امروز این محصول ایرانی که یکی از کالاهای منحصر به‌فرد با پیشینه ۲هزار ساله است، به‌دلیل وجود مشکلات در ثبت جهانی و شرایط بازارهای صادراتی همچنان به نام و کام کشورهای دیگر از جمله اسپانیا، ایتالیا و افغانستان به فروش می‌رسد. به‌عقیده فعالان عرصه تولید و فروش زعفران کاهش صادرات این محصول ناشی از عوامل متعددی است که از جمله این عوامل می‌توان به قاچاق، هزینه‌های سربار صادرات زعفران، تعرفه نیم درصدی آب مجازی، عوارض ۳۷ تا ۳۸ درصدی صادرات به برخی کشورها و عدم حمایت از صادرکنندگان این محصول اشاره کرد. صمت در گفت‌وگو با غلامرضا میری، نایب‌رئیس شورای ملی زعفران به بررسی چالش‌های مهم مسیر صادرات زعفران پرداخته است.

درخواست حذف عوارض صادراتی زعفران

پیش از این زعفران ایران به‌شکل فله‌ای به کشورهایی همچون اسپانیا و ایتالیا صادر و از آنجا با بسته‌بندی این کشورها، به دیگر کشورها فروخته می‌شد که این روند به ضرر تولیدکنندگان و تجار ایرانی بود. در سال‌های اخیر، افغانستان با در اختیار گرفتن پیاز زعفران ایران، به یکی از رقیبان ایران در تولید و عرضه زعفران تبدیل شده است. هرچند تولید زعفران در کشور افغانستان به‌دلیل شرایط آب و هوایی ناچیز است، اما این کشور در آینده می‌تواند در تولید این محصول منحصر به‌فرد خطر بزرگی برای ایران به‌شمار آید. این امر نگرانی‌هایی را برای تولیدکنندگان و دست‌اندرکاران این صنعت ایجاد کرده است. برخی کارشناسان بر این باورند که هم‌اکنون ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در دنیا به‌شمار می‌رود و می‌تواند با ثبت جهانی این محصول استراتژیک مالکیت آن را برای خود حفظ کند.زعفران در ایران به‌ویژه در شهرستان‌های قائنات (روستاهای فندخت، بهناباد، استند، آبیز، اسپاد، اردکول)، فردوس، بشرویه، سرایان و بیرجند در استان خراسان جنوبی و شهرستان‌های تربت‌جام، تایباد، باخرز، تربت حیدریه، گناباد، نیشابور و بجستان، کاشمر و خلیل‌آباد در استان خراسان رضوی و به‌تازگی در استان‌های فارس، کرمان، لرستان، قزوین، اردبیل و آذربایجان شرقی کشت می‌شود. گزارش‌ها حاکی از آن است که رقیبان جدیدی از جمله افغانستان، یونان، مراکش، ترکیه و هند در زمینه تولید و تجارت زعفران فعال شده‌اند و حتی چین با روش‌ گلخانه‌ای به تولید زعفران روی آورده ‌است. باتوجه به موارد یادشده، چندی پیش وزیر صمت در نامه‌ای به معاون اول رئیس‌جمهوری، خواستار حذف عوارض صادراتی شده است. در این نامه با انتقاد از مصوبه تعیین «نیم درصد» عوارض صادراتی برای زعفران آمده است باتوجه به ضرورت حفظ بازارهای صادراتی محصول زعفران و رقابت‌پذیری محصول یادشده در بازارهای هدف، عوارض صادراتی این محصول باید حذف شود.

زعفران از جمله محصولات ارزآور در سبد صادراتی ایران به‌شمار می‌رود؛ با این همه صادرات این محصول با چالش‌هایی همراه است. مهم‌ترین موانع در مسیر صادرات زعفران چیست؟

مشکلات بسیاری در این مسیر وجود دارد که صادرکنندگان را ناامید کرده است. ضرورت برگشت ارز حاصل از صادرات و مشکلات این رفع تعهد یکی از مواردی‌ است که گریبان‌گیر صادرکنندگان شده است. همچنین افزایش ۲ برابری نرخ زعفران ایران در بازارهای جهانی که ناشی از جهش نرخ تورم در کشور است، موجب از دست رفتن بخش مهمی از مشتریان خارجی شده است. از سوی دیگر قوانین و مقررات و تصمیم‌گیری‌‌های غیرکارشناسی در عرصه اقتصاد کشور در ایجاد شرایط کنونی بازار زعفران اثرگذار بوده است. محدودیت‌های ناشی از تحریم نیز سد بزرگی در این مسیر است. معمولا از ال‌سی یا ضمانتنامه بانکی برای صادرات یک محصول استفاده می‌شود و پس از توافقات قیمتی کالا ارسال و پس از ارسال، صادرکننده بدون اینکه با خریدار ارتباط مستقیمی داشته باشد پول را از بانک دریافت می‌کند؛ اما محدودیت‌های ناشی از تحریم، صادرکنندگان ایرانی را از این امکان محروم کرده و صادرکننده و مشتری عملا برای نقل و انتقال پول با مشکلات جدی مواجهند. درحال‌حاضر برای صادرات زعفران باید یک شرکت ثالث را در کشور دیگری پیدا و زعفران را به‌نام آن شرکت صادر کنیم. شرکت موردنظر زعفران را برای کشور مقصد ارسال می‌کند و پول توسط شرکت اخذ و در نهایت برای ما ارسال می‌شود. در این روند اگر حقی از صادرکننده ضایع شود، هیچ مدرکی برای گرفتن حق وجود ندارد. در چنین شرایطی نمی‌شود بازار را مدیریت کرد و انتظار داشت صادرکننده بازار را توسعه دهد. این فرآیند مجوز خرید فله‌ای زعفران ایران را به کشورهای دیگر می‌دهد و این کالا با بسته‌بندی مناسب به‌نام کشورهای دیگر صادر می‌شود. به این ترتیب سود زعفران ایران به کام دیگران می‌شود و در این شرایط علاوه بر از دست رفتن انگیزه، صادرکنندگان همه دارایی خود را از دست می‌دهند.

درخواست حذف عوارض صادراتی زعفران که به‌تازگی ازسوی وزیر صمت مطرح شده، چه تاثیری بر میزان صادرات خواهد داشت؟

اعمال عوارض صادراتی بر زعفران خلاف مصوبه مجلس شورای اسلامی و بدون کار کارشناسی انجام شده بود و باید اصلاح شود. حذف عوارض صادراتی خواسته‌ای است که از ابتدا داشتیم و همچنان نیز پیگیر تصویب آن هستیم. اکنون از طریق نمایندگان مجلس و شورای ملی زعفران و سازمان‌های مربوطه پیگیر این موضوع هستیم و امیدواریم به نتایج خوبی دست پیدا کنیم. بی‌شک تحقق این خواسته، تاثیرات مثبتی بر روند صادرات زعفران خواهد داشت. با حذف عوارض صادراتی زعفران، قاچاق این محصول از بین می‌رود، زیرا دیگر دلیلی برای قاچاق زعفران وجود ندارد و این اتفاق به نفع تولید و ارزآوری برای کشور است. همچنین صادرکنندگانی که به‌دلیل نبود صرفه اقتصادی از حوزه صادرات خارج شده بودند، دوباره به این بخش بازمی‌گردند.

میزان قاچاق زعفران چقدر است و این مسئله چه آسیبی به تولیدکنندگان و صادرکنندگان زده است؟

درحال‌حاضر زعفران ایران به‌شدت در حال قاچاق است. خروج فله‌ای زعفران و بسته‌بندی و صادرات کالا از کشور دیگر، آسیب‌های جبران‌ناپذیری برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان به‌دنبال داشته است. قاچاقچیان، زعفران را حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد ارزان‌تر از صادرکنندگان می‌‌‌فروشند و به این ترتیب صادرکننده توان رقابت با قاچاقچیان را ندارد. در چنین شرایطی طبیعی است که میزان صادرات زعفران از مبادی قانونی کاهش پیدا کند. بی‌شک نرخ تمام‌شده محصول در بازار جهانی با محاسبه عوارض گمرکی و سایر هزینه‌های سربار بالاتر از نرخ کالای قاچاق است و قاچاقچی زعفران به‌دلیل عدم پرداخت هزینه‌های یادشده، ‌با پیشنهاد نرخ کمتر در جذب مشتری موفق‌تر خواهد بود. به این ترتیب با اعمال هزینه‌های سربار خواسته یا ناخواسته به ترویج قاچاق کمک و در نهایت باعث خانه‌نشینی صادرکنندگان می‌شویم.

برخی از صادرکنندگان تعهد ارزی را یکی از مشکلات دست‌وپاگیر در روند فعالیت خود می‌دانند. چرا برگشت ارز حاصل از صادرات به یکی از مشکلات اصلی صادرکنندگان بدل شده است؟

در ابتدا تاکید می‌کنم که صادرکنندگان هیچ مشکلی با اصل موضوع برگشت ارز حاصل از صادرات ندارند و اینکه بتوانیم ارز را به کشور وارد کنیم، یکی از افتخارات ما است. مشکل ارائه ارز به سامانه نیما، آن هم با نرخ پایین‌تر است. صادرکننده باید ارز حاصل از صادرات کالا را با نرخ ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومان به دولت بدهد و مابه‌التفاوت آن با ارز بازار آزاد را از جیب خود پرداخت کند؛ بنابراین رفع تعهد ارزی و اختلاف بالای نرخ ارز در بازار آزاد با نرخ ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومانی دلار دولتی یکی از مشکلات صادرکنندگان است.صادرکننده سود آنچنانی ندارد که بخواهد مبلغی ۲ برابری را پرداخت کند و اصلا این موضوع منطقی نیست و باعث می‌شود صادرکننده به حاشیه رانده شود و دیگر به‌دنبال توسعه بازار و افزایش صادرات نباشد. در واقع صادرکننده باید بیش از مبلغ ارزی که از مشتری دریافت کرده را در قالب رفع تعهد ارزی به دولت بپردازد.روند محاسبه رفع تعهد ارزی گاهی باعث می‌شود صادرکننده با استفاده از کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای اقدام به صادرات کند. گاهی صادرکننده برای رفع تعهد ارزی صادرات هر کیلو زعفران باید بین ۸ تا ۱۵ میلیون تومان به دولت پرداخت کند که این نوسان نرخ به‌دلیل نوسان نرخ ارز در سامانه نیما و بازار آزاد است.

نرخ زعفران در امسال چقدر است؟

حداقل نرخ کنونی هر کیلو زعفران ۳۷ میلیون تومان و حداکثر ۵۰ میلیون تومان است.

وضعیت صادرات زعفران در سال ۱۴۰۲ چگونه است؟

در ۵ ماه نخست سال ۱۴۰۲ صادرات زعفران نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایشی بوده، اما متاسفانه هنوز به میزان صادرات سال ۹۹ نرسیده‌ایم. ایران در سال ۹۹ به ۴۷ کشور حدود ۳۲۵ تن زعفران صادر کرده، اما در سال ۱۴۰۱ به ۶۷ کشور تنها ۲۳۹ تن زعفران فروختیم.

دلیل این کاهش میزان صادرات چیست؟

کاهش صادرات در حالی رخ می‌دهد که مصرف زعفران در بازارهای جهانی افزایش پیدا کرده است. این موضوع به دلایلی چون اخذ عوارض آب مجازی و رفع تعهد ارزی که در نتیجه آن زعفران برای مصرف‌کننده خارجی گران تمام می‌شود، رخ داده است. همچنین حمل‌ونقل زعفران در بسته‌بندی‌های کوچک‌تر مشمول قوانین خاص حمل است. هزینه حمل یک کیلو زعفران در بسته‌بندی‌های کوچک توسط ایرلاین، به‌صورت «حجمی» محاسبه می‌شود و بر این اساس هر کیلو زعفران از یک تا ۱۲ میلیون تومان هزینه حمل دارد.

درحال‌حاضر بازارهای جهانی محصولاتی چون فرش از ما گرفته شده است. می‌توان گفت زعفران نیز در آینده به این درد دچار خواهد شد؟

این یک واقعیت است که ایران در سال‌های گذشته بازارهای صادراتی محصولاتی چون فرش و پسته را از دست داده است. اگر به ۲۰ سال پیش نگاه کنیم، درمی‌یابیم هیچ کشوری جز ایران پسته نداشته و تولید و صادرات پسته ایران در رأس بوده، اما طی این ۲۰ سال، امریکا به نخستین تولیدکننده و صادرکننده پسته تبدیل شده است. این در حالی است که پسته پس از ۷ سال بار می‌دهد، اما زعفران از سال اول البته با مقدار کمتر محصول می‌دهد. بر این اساس باید جایگاه خود را به‌عنوان نخستین تولیدکننده زعفران در جهان حفظ کنیم. این انتظار تنها برای حمایت از صادرکننده مطرح نمی‌شود، بلکه برای حمایت از یک محصول فوق‌استراتژیک مطرح می‌شود.

چرا می‌گویید زعفران یک محصول فوق‌استراتژیک است؟

در خراسان بزرگ حدود ۱۲۳ هکتار زمین زیر کشت زعفران داریم که موجب اشتغالزایی برای ۷۰۰ هزار نفر شده و اگر نتوانیم این زعفران را در بازارهای جهانی عرضه کنیم، این افراد بیکار خواهند شد. علاوه بر این اکنون به‌واسطه نامهربانی‌های طبیعت درگیر کم‌آبی در این مناطق هستیم و برای تامین تجهیزات آبیاری مانند خرید تانکر و... برای ۲۰۰ متر زمین باید حدود ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار هزینه کرد.

برخی‌ها معتقدند ضعف در بسته‌بندی یکی از عوامل مهم کاهش صادرات زعفران است؛ نظر شما در این باره چیست؟

هرگز این موضوع را درباره زعفران نمی‌پذیرم. هم‌اکنون برای صادرات این کالا ۷۰۰ تن ظرفیت بسته‌بندی ایجاد شده که موردتایید اداره استاندارد، معاونت غذا و دارو و مشتریان خارجی است. در نتیجه مخالف این موضوع هستیم که بازارهای صادراتی به‌دلیل ضعف در بسته‌بندی از ما گرفته شده است. باید صادرات را توسعه دهیم و بازارهای جهانی را حفظ کنیم تا به‌جای اینکه قاچاقچی زعفران را از کشور خارج کند، صادرکنندگانی که ظرفیت بسته‌بندی ۷۰۰ تنی را ایجاد و اشتغالزایی کرده‌اند به صادرات بپردازند.

خواسته شما از مسئولان چیست؟

باتوجه به چالش‌های بسیار نمی‌توان با کشورهایی که زعفران را در قالب قاچاق خریداری می‌کنند، رقابت کرد. لازمه قدرت‌یابی برای این رقابت حمایت از صادرکننده است. برای مثال دولت می‌تواند بخشی از هزینه حمل را به صادرکننده پرداخت کند. در گذشته برای صادرات انجام‌شده بین ۲ تا ۱۰ درصد جایزه صادراتی به صادرکننده تعلق می‌گرفت که صادرکنندگان آن را صرف توسعه بازار مانند هزینه شرکت در نمایشگاه‌ها و پرداخت هزینه حمل‌ونقل می‌کردند، اما این مشوق از سال ۸۷ قطع شده است. در واقع از سال ۸۷ تاکنون صادرکنندگان ما طلبکار جایزه صادراتی که یک ظرفیت قانونی است، هستند.

سخن پایانی

ختم کلام اینکه باید تا دیر نشده برای کمک به صادرات زعفران اقدامات لازم را عملی کرد تا در آینده بلای محصولاتی چون پسته و فرش ایرانی گریبانگیر طلای سرخ نیز نشود.