در این فرصت‌سازی‌ها برای اقتصاد، نباید از نقش صنایع کوچک غافل شد، چراکه صنایع کوچک و متوسط نقش بسزایی در خروج اقتصاد کشور از رکود و توزیع عادلانه ثروت میان اقشار مختلف به‌ویژه طبقات پایین جامعه دارند، این در حالی است که ۹۲ درصد صنایع کشور را صنایع کوچک و متوسط تشکیل داده‌‌اند. حال نوبت نقش‌آفرینی صنایع کوچک و متوسط در اقتصاد ایران است. سال‌هاست که مسئولان و کارشناسان اقتصاد از اهمیت بهبود فعالیت بنگاه‌های تولیدی کوچک صحبت می‌کنند و حالا برخی از شواهد نشان از عزم دولت رئیسی برای توسعه و احیای واحدهای صنعتی کوچک دارد. با این حال موانع بسیاری در مسیر فعالیت صنایع کوچک وجود دارد. صمت در این گزارش به بررسی نقش صنایع کوچک در توسعه اقتصاد کشور پرداخته است.

صنایع کوچک را بیشتر دریابید!

در دهه ۶۰ میلادی باتوجه به نرخ بالای بیکاری در کشورهای درحال‌توسعه و پیامد ناگزیر آن یعنی مهاجرت روستاییان به شهرها، اقتصاددانان به صنایع کوچک بیشتر توجه و به ضرورت تکیه بر صنایع کوچک تاکید کردند. در دنیا تعاریف متفاوتی از صنایع کوچک و متوسط وجود دارد و شاخصه‌های متفاوتی برای آن مطرح است. براساس یکی از این تعاریف، واحدهای صنعتی که تعداد نیروی انسانی آنها کمتر از ۵۰ نفر باشد، صنایع کوچک محسوب می‌شوند. میزان دارایی، گردش مالی، میزان سرمایه و اشتغال طبق یک ترکیب خاص کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و مجموعه‌ای را تعریف می‌کنند که ممکن است خرد، کوچک یا متوسط باشد و اگر از عددی خاص فراتر رود جزو بنگاه‌های بزرگ خواهد بود. در ایران هم براساس قانون مصوب مجلس شورای اسلامی واحدهای کمتر از ۵۰ نفر شاغل در دسته صنایع کوچک جای می‌گیرند. صنایع کوچک در دنیا از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند که عمده‌ترین علت آن انعطاف‌پذیری آنهاست و می‌توانند در بخش‌های مختلف به صنعت یک کشور کمک کنند. طبق آمار موجود بیش از ۵۰ درصد اختراعات و نوآوری‌ها در دنیا توسط صنایع کوچک رخ می‌دهد و دومین مسئله‌ای که موجب شده این صنایع از اهمیت بسیار بالایی برخوردار باشند، قدرت جذب بسیار زیاد نیروی کار توسط آنهاست. دیگر ویژگی مهم صنایع کوچک این است که بنگاه‌های این دسته منبع قابل‌توجهی برای تولید نیروی انسانی برای واحدهای بزرگ صنعتی هستند. هزینه بسیار پایین خروج صنایع کوچک از صنعت در مقایسه با صنایع بزرگ دیگر ویژگی مثبت این صنایع است و فعالان این دسته با سقف هزینه کم می‌توانند تغییر در موضوعیت تولید خود را در دستور کار قرار دهند.

یکی دیگر از ویژگی‌های بسیار مهم صنایع کوچک و متوسط این است که ۲۰ درصد صادرات کشورهای دنیا توسط این‌گونه بنگاه‌ها انجام می‌شود؛ هرچند در ایران این رقم حدود ۱۰ درصد است و باید تلاش‌های لازم صورت گیرد تا همزمان با رشد سایر جنبه‌های بنگاه‌های کوچک و متوسط در بخش صادرات نیز فعالیت‌های بیشتری مدنظر قرار گیرد.همچنین ۵۰ درصد نیروی کار در دنیا در واحدهای کوچک و متوسط مشغول فعالیت هستند و بیش از ۹۰ درصد بنگاه‌های فعال در دنیا را بنگاه‌های کوچک و متوسط تشکیل می‌دهند؛ هرچند در ایران نسبت صنایع کوچک از کل صنایع ۹۲ درصد است و در حوزه اشتغال نیز ۴۵ درصد نیروی کار در بخش صنعت، در بنگاه‌های کوچک و متوسط فعالیت می‌کنند.

صنایع کوچک موش آزمایشگاهی نیستند

یونس اکبرپور پایدار، کارشناس صنعتی در رابطه با نقش صنایع کوچک در توسعه اقتصادی به صمت گفت: اگر دولت بتواند صنایع کوچک را هدایت و حمایت کند، بی‌شک به نقاط مثبتی در اقتصاد دست پیدا خواهیم کرد. بازیگر اصلی رشد اقتصادی کشورها صنایع کوچک است. برای نمونه ۸۵ درصد صنایع در کره جنوبی، صنایع کوچک هستند. اقتصاد کره‌جنوبی یکی از موفق‌ترین مدل‌های توسعه اقتصادی در دنیا است که در دهه‌های گذشته به‌شکل چشمگیری رشد کرده‌است. این کشور با برخورداری از منابع و وسعت سرزمینی محدود، توانسته با استفاده از راهبردهای کارآمد اقتصادی و سیاست‌های مناسب، به یک اقتصاد پویا و نمونه‌ای برای کشورهای دیگر تبدیل شود.وی ضمن تاکید بر اینکه صنایع کوچک پیشران صنایع بزرگ هستند، افزود: با شرایط موجود واحدهای کوچک و آسیب‌پذیر در معرض خطر جدی هستند که در این زمینه باید راهکارهای اساسی ارائه شود.

صحبت از کدام حمایت است؟

این کارشناس صنعت با اشاره به سنگ‌اندازی‌های دولت در مسیر رشد صنایع کوچک بیان کرد: متاسفانه در کشور ما تنها شعار حمایت داده می‌شود و در عمل دست و پای صنعت را می‌گیرند تا رشد نکند. هر روز با جرایم‌ مالی و مالیاتی و قوانین دست‌وپاگیر به‌گونه‌ای مانع از رشد صنایع کوچک می‌شوند. این دولت برای رشد صنایع کوچک چه کرده است؟ حدود ۲ سال است تسهیلات قابل توجهی به صنایع کوچک داده نشده است. همچنین هفته‌ای ۲ روز قطعی برق و افزایش ۵ برابری نرخ گاز نیز برای آنها در نظر گرفته می‌شود.

جای خالی متخصصان

اکبرپور پایدار با اشاره به لزوم بکارگیری افراد متخصص در حوزه‌های مختلف بیان کرد: ما نیازمند کار کارشناسی و حضور افرادی هستیم که با صنعت آشنایی دارند. برای رهایی از مشکلات بیشماری که در صنایع کوچک وجود دارد، باید افراد کارشناس و متخصص نظردهی کنند. تا زمانی که شاهد حضور برخی افراد بی‌تخصص در حوزه‌های مختلف هستیم، هیچ نتیجه مثبتی حاصل نخواهد شد.

دولت راهگشا نیست

این کارشناس صنعتی با تاکید بر ضرورت حمایت دولت گفت: برخی از قوانین راهگشا نیست و هر روز سنگ جدیدی در مسیر تولید می‌اندازد. برخی صنایع هر روز اوضاعی بدتر از روز قبل را تجربه می‌کند و به‌نوعی صنایع تبدیل به موش آزمایشگاهی شده‌اند. کارهایی که در دولت‌های قبلی منجر به نتیجه مثبتی نشده، همچنان تکرار می‌شود و ما به این موضوع معترض هستیم. همچنین هرگاه یک راهکار برای حل مشکلات اعلام می‌کنند، در کنار آن شاهد بروز مشکلات بیشتری خواهیم بود.وی با اشاره به نظر کارشناسی برخی از افراد مبنی بر اینکه راه حمایت از صنایع کوچک کنترل واردات است، افزود: باید با نظر کارشناسی مشکلات صنایع کوچک شامل تولید، تامین مواد اولیه و... را بررسی کرد و سپس با نظرات کارشناسی مانع از ورود کالاها به کشور شد؛ در غیر این صورت ممنوعیت واردات کالاها دردسرساز خواهد شد.

هیچ حمایتی در کار نیست

اکبرپور پایدار در دادن امتیاز به شاخص حمایت دولت از صنایع کوچک، اظهار کرد: اگر قرار به دادن امتیاز به شاخص حمایت دولت از صنایع کوچک باشد، امتیاز یک را به آنها می‌دهم، چراکه هیچ حمایتی به‌ویژه در دولت فعلی از صنایع کوچک نشده است. بیشتر واحدهای ما در ۳ یا ۴ سال گذشته با مشکل نقدینگی مواجه بوده‌اند و برای ادامه تولید بلاتکلیف هستند؛ از طرفی براساس اعلام شرکت‌ها مانند خودروسازی‌ها حق افزایش نرخ ندارند.

افزایش اشتغال با حمایت از صنایع کوچک

مرتضی افقه، کارشناس اقتصاد درباره نقش صنایع کوچک در توسعه اقتصادی به صمت گفت: اگر توجه به صنایع کوچک به یکی از اولویت‌های اصلی دولت و برنامه‌ریزان تبدیل شود، اتفاقات خوشایندی در اقتصاد کشور رخ می‌دهد. از مزیت‌های توسعه صنایع کوچک علاوه بر رشد تولید داخلی، بهبود اشتغال است.

وی با تاکید بر افزایش آمار اشتغال در نتیجه حمایت از صنایع کوچک اظهار کرد: در بنگاه‌های بزرگ از فناوری‌های سرمایه‌بر استفاده می‌شود؛ بدین معنی که سهم سرمایه نسبت به نیروی کار بسیار بالاتر است. گرچه سهم اشتغال مطلق در این بنگاه‌ها بالاست، اما نسبت به میزان سرمایه به‌کار گرفته شده بسیار پایین و ناچیز است. در مقابل بنگاه‌های کوچک و متوسط با استفاده از فناوری‌های کاربرمحور می‌توانند با ظرفیت اشتغالزایی بی‌نظیر خود سهم بالایی از تقاضای نیروی کار در بازار را به خود اختصاص دهند. از سوی دیگر از آنجا که اشتغال و توزیع درآمد رابطه تنگاتنگی دارند، وقتی اشتغال افزایش پیدا نکند، نرخ ضریب جینی افزایش می‌یابد.

ضریب جینی شاخصی است که نابرابری درآمدها میان طبقات جامعه را نشان می‌دهد. براساس این فرمول که عدد آن بین صفر تا یک است هرقدر عدد بالاتر و نزدیک به یک باشد، نشان‌دهنده نابرابری بیشتر میان دهک‌های جامعه است. افقه ضمن تاکید بر نقش پررنگ صنایع کشور در کاهش فقر بیان کرد: توجه به صنایع کوچک و متوسط علاوه بر اینکه میزان تولید را بالا می‌برد، می‌تواند افزایش اشتغال، کاهش فقر و نابرابری را نیز تضمین کند.

جلوگیری از واردات راه چاره است؟

این کارشناس اقتصاد با اشاره به نظر کارشناسی برخی افراد مبنی بر اینکه راه حمایت از صنایع کوچک کنترل واردات است، افزود: مشکلات صنایع کوچک بسیار فراتر از قاچاق است. درحال‌حاضر موانع کسب‌وکار زیاد است و آن‌طور که آمارها نشان می‌دهد حدود ۴۰ درصد ظرفیت‌های صنایع کوچک خالی است و در شهرک‌های صنعتی نیز حدود ۳۰ درصد واحدها فعال و بقیه غیرفعال هستند؛ در نتیجه کنترل واردات نقش ناچیزی در بهبود وضعیت بنگاه‌های کوچک و متوسط دارد. با این حال یکی از مشکلات مربوط به صنایع کوچک بی‌اعتنایی به واردات کالایی است که رقابت جدی با کالاهای ساخت داخل ایجاد می‌کنند، چراکه توان آنها در حد شرکت‌های بزرگ نیست تا آسیب‌پذیری کمتری داشته باشند. البته جلوگیری از واردات نباید به‌گونه‌ای باشد که درگیر مسائل انحصاری شویم که سرانجام آن تولید کالای بی‌کیفیت است.

وی در ادامه اظهار کرد: ورود کالاهای رقیب تنها یکی از مشکلات صنایع کوچک است و این صنایع مشکلات بسیار سنگین‌تری دارند که باید دولت بر رفع آنها تمرکز کند. در نتیجه این اقدام کیفیت و نرخ کالاها بهبود خواهد یافت. وظیفه دولت‌ها این است که ضمن اینکه مانع از وارد آمدن ضربه به واحدهای صنایع کوچک شوند، احساس بی‌رقیب بودن را در این صنایع ایجاد نکنند.

بیشترین ظرفیت اشتغالزایی

افقه با بیان اینکه رشد به همراه توزیع عادلانه درآمد و اشتغالزایی وقتی محقق می‌شود که واحدهای کوچک و متوسط از رشد اقتصادی منتفع شوند، افزود: بنگاه‌های کوچک و متوسط کارآمدترین بخش اقتصاد در ایجاد ارزش افزوده و دارای بیشترین ظرفیت در اشتغالزایی هستند، زیرا این واحدها عمدتا از تکنولوژی‌های کاربرمحور استفاده می‌کنند و به همین علت ظرفیت بالایی در جذب نیروی کار دارند.

دولت تنها شعار می‌دهد

این کارشناس اقتصاد اظهار کرد: تعطیلی صنایع کوچک به‌دلیل افزایش مشکلات حاکی از آن است که بنگاه‌های کوچک و متوسط موردغفلت هستند. گرچه همیشه شعارهای حمایتی بیان می‌شود، اما در عمل گویا مشکلات آنها به‌گونه‌ای است که توجهی به آنها نمی‌شود.

سخن پایانی

مشکل امروز صنعت، فقط تامین منابع مالی و نقدینگی و حتی زیرساخت‌ها نیست و نمی‌توان گفت مشکل اصلی تولید نبود زیرساخت یا منابع مالی است. در حقیقت، مشکل اصلی تولید نبود مدیریت و برنامه‌ریزی درست است. همچنین مهم‌ترین مشکل در این بخش خودتحریمی و برخی سوءمدیریت‌ها است که تاثیر منفی تحریم‌ها را مضاعف می‌کند. در آخر ذکر این نکته هم خالی از لطف نیست که دولت باید در کنار حمایت‌های زبانی کمی در عمل نیز وارد کار شود تا شاهد نتایج بهتری باشیم.