زخم ناسور تجارت
یک داستان با چندین و چند مقصر؛ رسوب کالاها در گمرک. جمله‌ای چندکلمه‌ای که چندسالی است به‌دفعات به گوش می‌رسد و حتی گاهی به دلیل یا بهانه‌ای برای کمبود و گرانی کالا در بازار تبدیل می‌شود.
سود رسوب کالا در گمرکات به جیب چه کسانی می‌رود؟
رسوب کالا در گمرک به زخمی ناسور در تجارت خارجی و بازار ایران بدل شده و ظاهرا خیال خوب شدن هم ندارد. این در حالی است که به‌گفته کارشناسان تعلل در عرضه کالاهای وارداتی، گاهی مشکلات بازار مصرف را چند برابر می‌کند و افزایش رسوب کالا در بنادر هزینه‌های هنگفتی برای دولت و فعالان اقتصادی به همراه دارد؛ آسیب‌های اقتصادی که در چند سال اخیر بیشتر شده است. البته همه قوای حاکمیتی کشور نیز در زمینه رفع مشکل رسوب کالاها در گمرک اقداماتی انجام داده‌اند که تصویب لایحه «پیشگیری و مقابله با رسوب کالاها در مبادی ورودی کشور و سازمان جمع‌آوری و فروش اموال تملیکی» در هیات دولت از جمله این اقدامات است؛ هرچند این لایحه از دی ۱۴۰۱ تا امروز هنوز به مجلس نرسیده است.صمت در این گزارش به چرایی نبود اقدامات کارآمد در زمینه رسوب کالا در بنادر و گمرکات پرداخته و از کارشناسان پرسیده وقتی همه قوای حاکمیتی کشور برای حل مشکلات رسوب کالا در بنادر و گمرکات هم‌نظر هستند، این چه نیروی عجیبی است که گره را هر بار کورتر می‌کند؟
زیان‌های ناشی از خواب کالا در گمرک
سال‌هاست که یکی از چالش‌های مهم در تجارت خارجی، ترخیص کالاهای اساسی است. این در حالی است که ماندن کالاها در گمرک که دلایل مختلفی دارد، ضربه سنگینی به اقتصاد کشور وارد می‌کند. تحریم، بی‌ثباتی در سیاست‌های تجاری و ارزی، بی‌توجهی به آینده‌نگری و برنامه‌ریزی، ممکن نبودن رصد دقیق وضعیت کالاهای وارداتی و مشکلات لجستیکی مهم‌ترین عوامل ترخیص نشدن به‌موقع انواع کالاها از گمرکات به‌شمار می‌روند. در کنار این عوامل رفتار واردکنندگان پیش از اظهار کالا، زمان‌بر بودن فرآیند ثبت‌سفارش، طولانی‌شدن فرآیند تامین ارز و عدم‌امکان انتقال مالکیت کالا به واردکننده از جمله چالش‌های ترخیص‌کالا به‌شمار می‌آیند. عدم‌امکان ارائه کد رهگیری، اخذ مابه‌التفاوت نرخ ارز، تطویل فرآیندها در برخی تشریفات گمرکی، عدم‌پرداخت حقوق ورودی به گمرک توسط برخی صاحبان‌کالا، نگهداری عمدی کالا توسط واردکنندگان در محوطه گمرک از دیگر عوامل رسوب کالا در مبادی ورودی هستند. هرچند وزیر اقتصاد میزان رسوب کالا در بنادر کشور را طبیعی می‌داند، اما حداقل شواهد حکایت از ماجرای دیگری دارد؛ دپوی نهاده‌های دامی، گوشت و سایر کالاهای اساسی تنها بخشی از رسوب کالا در گمرکات است که مستقیما بر سفره ایرانیان تاثیر منفی می‌گذارد.
در هر حال رسوب بلندمدت کالا در گمرکات به مشکلی حل‌نشدنی تبدیل شده که هنوز مشخص نیست دلایل آن چیست. این در حالی است که نرخ کالای رسوب‌شده در گمرکات، در بازار داخلی بالا می‌رود؛ به‌حدی که دامداری‌ها و مرغداری‌ها با چالش مواجه می‌شوند و از طرف دیگر گاه خود صاحبان کالا نسبت به این موضوع معترض هستند. محمد رضوانی‌فر، رئیس کل گمرک اوایل خرداد امسال در بیان آمار موجودی کالاهای اساسی در بنادر و گمرکات گفت: حدود ۳.۵ میلیون تن کالا شامل گندم، ذرت، جو، سویا، برنج، شکر، دانه روغنی و روغن خام در انبارهای گمرکات مانده است. همچنین میزان رسوب کالا در شناورها و اسکله‌ها که بین ۱۰ تا ۱۱ اسکله و حدود ۳۵ تا ۳۶ شناور در لنگرگاه‌ها هستند، حدود ۲.۴ تا ۲.۵ میلیون تن است. به این ترتیب مجموع کالاهای اساسی موجود در گمرکات و بنادر و شناورها تقریبا ۶ میلیون تن برآورد می‌شود. البته این رقم نسبت به سال گذشته کمتر شده، اما روند عادی در حال طی شدن است.
ساختارها غلط است
یدالله صادقی، رئیس سابق سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران درباره روند طولانی ترخیص کالا از گمرکات به صمت گفت: واردات کالا از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی کشورها به حساب می‌آید و بنا به وضعیت موجودی کالاها دسته‌بندی و انجام می‌شود. البته باید میان واردکنندگان قانونی و کسانی که کالاهای ممنوعه را وارد کرده‌اند و امروز به‌دنبال فشار آوردن به گمرک برای ترخیص این کالاها هستند، تفاوت قائل شد، چراکه عده‌ای از این آشفته‌بازار بهره‌برداری می‌کنند.
وی با اشاره به ساختارهای غلط موجود در روند ترخیص کالا بیان کرد: وقتی ساختار گمرکی و بازرگانی کشور ایراد دارد و این ایرادات تحت تاثیر تحریم‌ها مضاعف شده، نمی‌توان مشکلات را با محاکمه کردن و پاسکاری مسئولیت بین نهادها و ارگان‌ها حل کرد. ساختارهای فعلی در دولت‌های مختلف عدم کارآیی خود را ثابت کردند. دولت فعلی نسبت به رسوب کالا در گمرک، ترخیص طولانی‌مدت و فساد کالا در دوره‌های گذشته انتقاد بسیاری داشت. اکنون مسئولان قضایی آن زمان، مسئولان اجرایی این زمان شدند، اما هیچ تفاوتی حاصل نشده است. البته در دوره فعلی رئیس قوه قضاییه و دادستان‌ها به این موضوع ورود می‌کنند و نظارت خوبی دارند، اما متاسفانه باوجود ورود قوه قضاییه، نهادهای امنیتی و توجه مسئولان ارشد کشور به این موضوع شاهد هیچ اتفاق مثبتی نبوده‌ایم و هر روز اخباری را در زمینه ضایع شدن کالا در گمرکات می‌شنویم.
تحریم با گمرک چه کرد؟
صادقی ضمن تاکید بر اینکه بخش اعظمی از مشکلات رسوب کالا در گمرکات ناشی از تحریم است، افزود: اگر در چرخه ترخیص کالا از گمرک مشکلاتی وجود دارد بخش اعظم آن ناشی از تحریم‌ها است. در واقع تجار به‌دلیل فشارهای ناشی از تحریم نتوانستند از روند قانونی، واردات کالا را پیگیری کنند و به فرآیندهای فرعی در واردات روی آورند. بی‌شک تاثیر تحریم‌ها بر اقتصاد، گمرک و ترخیص کالاها که افزایش ناجوانمردانه نرخ تمام‌شده کالا و در نتیجه افزایش تورم ناشی از واردات است، در جامعه و سفره‌های مردم نمایان می‌شود.
رئیس سابق سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران با اشاره به افزایش واردات در گذشته بیان کرد: ترخیص بدون واردآمدن خسارت به کالا تا زمان رسیدن به‌دست مصرف‌کننده حاصل یک سیستم اداری و قانونی منظم است. در گذشته عادت به واردات از گمرکات و بنادر داشتیم، این در حالی است که اکنون برای واردات ضروری‌ترین کالاها نیز اقداماتی انجام نمی‌شود.
وی در ادامه گفت: بدنه گمرک و دستگاه‌های اجرایی مانند وزارت صمت، بهداشت و... کاملا توانایی مهندسی و بازمهندسی روش‌های واردات و صادرات را با همین شرایط تحریمی دارند و می‌توانند هزینه‌های مربوط به واردات را ارزیابی کنند و ریسک آن را به پایین‌ترین حد ممکن برسانند، اما باید اراده‌ای در دستگاه‌های مسئول وجود داشته باشد.
صادقی ضمن تاکید بر اینکه باید از نظرات بخش خصوصی در سیاست‌گذاری در زمینه روند ترخیص کالا استفاده کرد، افزود: نهادهای خصوصی مانند اتاق بازرگانی، انجمن‌ها و تشکل‌های صنفی دخیل در امر تولید و صادرات می‌توانند کمک‌های خوبی به دستگاه‌های تصمیم‌گیر کنند، اما استفاده درستی از این کمک‌ها صورت نمی‌گیرد؛ در حالی که تاجر باید در مشکلاتی که پیش می‌آید پاسخگو باشد. این در حالی است که به‌عقیده من تجار هیچ تقصیری ندارند و در پیچ‌وخم بروکراسی اداری گیر کرده‌اند.
از لایحه خاک‌خورده چه خبر؟
رئیس سابق سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران درباره لایحه پیشنهادی «پیشگیری و مقابله با رسوب کالاها در مبادی ورودی کشور و سازمان جمع‌آوری و فروش اموال تملیکی» اظهار کرد: هر لایحه و برنامه‌ای اگر با نظر بدنه کارشناسی دستگاه مربوطه و مهم‌تر از آن نظرات بخش خصوصی آماده شده باشد، تاثیرگذار است. در واقع اگر در تدوین این لایحه از نظرات بخش خصوصی واقعی استفاده شده باشد، بی‌شک تاثیرگذار است، اما متاسفانه بسیاری از نظرات نیز دستکاری می‌شوند.
مردم هزینه تاخیر در ترخیص کالا را می‌پردازند
مسعود دانشمند، رئیس پیشین اتاق بازرگانی مشترک ایران و امارات در بیان عوامل عمده رسوب کالا در گمرک به صمت گفت: تاخیر در صدور مجوزهای کنترل‌های گمرکی توسط سازمان‌های مختلف، ناتوانی در پرداخت هزینه‌های گمرکی توسط صاحب کالا و عدم پرداخت بهای کالا ۳ عامل مهم رسوب کالا در گمرکات هستند.
وی با اشاره به ضرورت وجود بیمه‌ای برای جبران خسارت‌ها اظهار کرد: بهتر است بیمه‌نامه‌ای برای جبران خسارت‌های احتمالی عدم پرداخت به‌موقع هزینه‌های گمرکی وجود داشته باشد. برای مثال تاجران ۳ ماه برای تامین هزینه‌های گمرکی مهلت داشته باشند و به‌ازای آن نیز یک بیمه‌نامه دریافت کنند. دانشمند درباره لایحه پیشنهادی «پیشگیری و مقابله با رسوب کالاها در مبادی ورودی کشور و سازمان جمع‌آوری و فروش اموال تملیکی» اظهار کرد: وقتی ارز لازم را برای ترخیص کالا نداریم و مشکلات ریشه‌ای در بدنه سازمان‌های مربوطه وجود دارد، این لایحه‌ها چه کمکی می‌تواند بکند؟
راهکار چیست؟
رئیس پیشین اتاق بازرگانی مشترک ایران و امارات در بیان راهکاری برای بهبود وضعیت فعلی افزود: یک بروکراسی سنگین نیاز است تا گمرک کمی چابک‌تر عمل کند. گمرک باید برای هر مرحله از روند ترخیص زمان دقیقی تعیین کند.
گذری بر آثار منفی
دانشمند با اشاره به آثار منفی رسوب کالا در گمرکات اظهار کرد: وقتی کالا در گمرک رسوب می‌کند، انباردار هزینه انبارداری، گمرک عوارض و... دریافت می‌کنند؛ در نتیجه نرخ تمام‌شده کالا بالا می‌رود و در نهایت با افزایش نرخ محصولات مردم باید هزینه این حکمرانی غیرفعال را بپردازند.
رئیس پیشین اتاق بازرگانی مشترک ایران و امارات درباره زمان شروع افزایش رسوب کالاها در گمرکات بیان کرد: از زمانی که هزینه‌های گمرکی افزایش یافته، بازرگانان ما نقدینگی لازم برای پرداخت آن را ندارند، به همین دلیل رسوب کالا شدت گرفته است.
آسیب اقتصادی سه‌جانبه
این فعال تجاری با اشاره به تعریف کالاهای رسوبی گفت: درباره مسئله رسوب کالا در گمرک چند دیدگاه وجود دارد؛ در دیدگاه اول هر کالایی که به‌تازگی وارد گمرک شده باشد یا مدتی در بنادر، مناطق آزاد، مناطق ویژه و اماکن گمرکی باقی بماند، جزئی از کالاهای رسوبی محسوب می‌شود. به این بخش از کالاها، موجودی گمرکات نیز گفته می‌شود و لزوما همه آنها کالاهای رسوبی نخواهند بود.
اما براساس دیدگاه دوم کالاهای رسوبی در گمرکات تنها به کالاهایی گفته می‌شود که به هر دلیلی امکان اظهار به گمرک و ترخیص را پیدا نکرده‌اند. از نظر گمرک کالاهای ترخیص‌نشده را می‌توان کالاهای دپوشده یا کالاهای رسوب‌شده دانست.
دانشمند با تاکید بر آسیب اقتصادی رسوب کالا در گمرکات گفت: تاخیر در ترخیص به هر دلیلی که باشد، ضربه سنگینی به اقتصاد کشور وارد می‌کند، چراکه از ورود کالا در زمان مشخص و موردنیاز بازار جلوگیری می‌کند و با به‌هم خوردن تعادل میان عرضه و تقاضا، نرخ کالا بالا می‌رود. همچنین گاهی با فاسد شدن کالا، زیان اقتصادی جدی به واردکننده و دولت وارد می‌شود و واردکننده با پرداخت جریمه انبارداری متضرر این جریان است.
سخن پایانی
زخم بهبودنیافته رسوب کالا در گمرک، با هر بازدیدی سر باز می‌کند و هر سازمان تقصیر را به گردن دیگری می‌اندازد. در نهایت نیز شهروندان با پرداخت هزینه‌های سنگین تاوان بروکراسی‌های پیچیده اداری را می‌دهند. در نتیجه این روند آن دست‌های پشت پرده روز به روز پولدارتر و مابقی روز به روز فقیرتر می‌شوند. در پیگیری‌های این گزارش نیز مقصر اصلی را نیافتیم، اما به‌نظر می‌رسد از بین رفتن کالا در گمرکات کارگردانان بسیاری دارد که دل‌شان نمی‌خواهد صحنه را ترک کنند!
