اصلا فرض را بر این بگذاریم که افزایش تولید رخ دهد؛ با این بازار داخل ما را چه حاصل؟ شاید باید دل‌مان را به بازار خارجی خوش کنیم؛ کدام بازار خارجی؟! بسیاری از کشورهای خارجی حتی محصولاتی را که در دنیا حرف اول را در تولید آنها می‌زنیم نیز نمی‌پذیرند. افزایش تولید که به‌تنهایی راهی از پیش نمی‌برد؛ آنهم با این بازار و قدرت خرید؛ از بسته‌بندی نامناسب تا حمل‌ونقل و انتظارات طولانی در گمرک همه و همه دست به‌دست هم داده تا اگر افزایش تولیدی هم در کار باشد نتایج خوشی به همراه نداشته باشد. صمت در این گزارش به بررسی چالش‌های صادرات پرداخته است.

کاهش صادرات و افزایش واردات در ۳ ماه نخست ۱۴۰۲

چندی پیش گمرک جمهوری اسلامی ایران آمار تجارت خارجی کشور در بهار امسال را منتشر کرد که براساس این آمار، صادرات غیرنفتی به ۱۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار رسید و حجم تجارت خارجی ایران ۲۶.۵ میلیارد دلار شد.در بهار امسال ۳۵ میلیون و ۵۰۰ هزار تن کالا به ارزش ۱۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار به‌استثنای نفت خام، نفت کوره، نفت سفید و تجارت چمدانی از کشور صادر و ۸ میلیون و ۶۰۰ هزار تن کالا به ارزش ۱۴ میلیارد دلار سهم واردات کشور شده است.در این مدت صادرات غیرنفتی ایران به‌لحاظ وزنی نسبت به مدت مشابه سال قبل ۲۴.۴۲ درصد افزایش و از نظر ارزش ۸.۸۴ درصد کاهش داشت و واردات به لحاظ وزن و ارزش به‌ترتیب یک درصد و ۵.۷۹ درصد افزایش یافته که به‌دلیل کاهش قیمت‌های جهانی برخی از کالاهای صادراتی از جمله محصولات پتروشیمی که از نظر وزنی ۱۶ درصد افزایش اما از نظر ارزش ۱۸ درصد کاهش داشته، میزان کلی صادرات غیرنفتی ایران با چنین تغییرات وزنی و ارزشی مواجه شده است.

در بهار امسال ذرت، دانه سویا، روغن دانه آفتابگردان، برنج، گندم و جو عمده‌ترین اقلام اساسی وارداتی به کشورمان بوده‌اند که در مجموع از نظر وزنی ۵۶.۱۵ درصد و از نظر ارزشی ۷۹.۱۹درصد از کل واردات کشور را به خود اختصاص داده‌اند و چین، عراق، ترکیه، امارات متحده عربی و هند ۵ کشور اول مقصد کالاهای صادراتی بوده‌اند که به‌ترتیب ۳ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار، ۲ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار، یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار، یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار و ۴۸۹ میلیون دلار کالا به این کشورها صادر شد.همچنین ۵ کشور اول مبدأ کالاهای وارداتی در ۳ ماه اول امسال به ترتیب شامل امارات متحده عربی به ارزش ۴ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار، چین ۴ میلیارد دلار، ترکیه یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار، آلمان ۵۴۸ میلیون دلار و هند ۵۰۱ میلیون دلار بوده است.همچنین در این مدت ۳ میلیون و ۵۰۰ هزاران کالا از مسیر ایران ترانزیت شد که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۷.۸۶ درصد کاهش داشته است.

امیدی به افزایش صادرات نیست

مجیدرضا حریری، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و چین درباره کاهش صادرات در ۳ ماه اول سال ۱۴۰۲ به صمت گفت: آماری که از افزایش صادرات در سال گذشته اعلام شد، دلیل بر این نیست که صادرات بیشتری انجام دادیم، چراکه مواد اولیه پس از رکود ناشی از کرونا در دنیا گران شد و از آنجا که بخش عمده صادرات کشور مواد اولیه و انرژی است، سال ۱۴۰۱ فخرفروشی کردند که صادرات افزایش یافته؛ در صورتی که چنین نیست. امسال شرایط کاملا برعکس است و میزان بیشتری صادرات داریم اما ارزش صادرات ما با کاهش روبه‌رو است. در نتیجه نه افتخار افزایش صادرات برای سال ۱۴۰۱ واقعی است و نه کاهش صادرات ۱۴۰۲ را می‌توان نقد کرد.

وی ضمن انتقاد از سیاست‌های غلط و بی‌برنامگی‌ها و تاثیر منفی آن بر صادرات اظهار کرد: ما تاکنون چه سیاست درستی برای افزایش صادرات داشته‌ایم؟ ایران هیچ‌گاه صادرات‌محور نبوده و همیشه با تکیه بر درآمدهای نفتی پیش رفته است. البته جای امیدواری است که حداقل تحریم‌ها ما را مجبور کرد که به توسعه صادرات بیندیشیم.

توسعه صادرات ممکن است؟

رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و چین با اشاره به رشد صادرات غیرنفتی در ۲ سال اخیر اظهار کرد: بخش قابل‌توجهی از صادرات غیرنفتی مربوط به مواد اولیه است. در ۲ سال اخیر ناگهان افزایش نرخ شدیدی رقم خورد و همچنین به‌دلیل پایان کرونا تقاضا برای مواد اولیه افزایش یافت. در نتیجه این شرایط، شاهد جهشی در آمارهای صادراتی از ۴۰ میلیارد دلار به ۵۳ میلیارد دلار بوده‌ایم. باید به این نکته توجه کرد که آیا افزایش وزنی نیز در محصولات صادراتی داشته‌ایم؟ افزایش ارزشی به بازار جهانی مربوط است و ما باید سعی کنیم ابتدا صادرات را از لحاظ تناژ افزایش دهیم و پس از آن صادرات محصولات ساخته‌شده را جایگزین مواد خام که ارزان‌ترین محصولات هستند، کنیم. اگر این موارد محقق شود، می‌توان به دستیابی به هدف یادشده امیدوار بود.

وی در تشریح الزامات توسعه صادرات بیان کرد: برای رونق و توسعه صادرات باید آن را اصل نظام تجاری خود در نظر بگیریم. صادرات باید اصل تولید باشد، نه مازاد نیاز داخل. بدون شک نیاز داخلی سیری‌ناپذیر است و نباید نظام صادراتی خود را مدام براساس این نیاز تغییر دهیم؛ اما در مجموع باتوجه به تجربه‌های قبل و شرایط فعلی نمی‌توان امید به افزایش صادرات داشت.

تولید تنها برای نیاز داخل

حریری ضمن انتقاد از کیفیت برخی محصولات تولید داخل بیان کرد: تولید در کشور تنها برای مصرف‌کننده داخل است. برای بهبود وضعیت صادرات، باید تغییر نگاه در برنامه تولید ما رخ دهد. اکنون تولیدکنندگان از حمایت‌های بسیاری چون یارانه انرژی و... برخوردارند، این در حالی است که انرژی در هزینه تولید برخی از کالاها چنان نقشی دارد که اگر یارانه این بخش حذف شود، بسیاری از محصولات را نمی‌توان صادر کرد. در واقع تخصیص انرژی ارزان به واحدهای تولیدی راه صادرات را برای بسیاری از آنها باز می‌کند. در این زمینه باید یادآور شویم که در بازار جهانی هیچ حمایتی برای تولیدکننده ایرانی وجود ندارد؛ پس چگونه می‌خواهد با تولیدکننده خارجی رقابت کند. براین اساس باید کالایی در ایران تولید کنیم که در بازارهای جهانی از نظر کیفیت و نرخ حرفی برای گفتن داشته باشد. در این صورت می‌توان گفت ما برنامه‌ریزی صادراتی داریم؛ در غیر این صورت، صادرات تنها برای تامین نیازهای ارزی است.

متاسفانه جز بازار عراق و افغانستان تقریبا هیچ بازار دیگری رغبت پذیرش محصول صنعتی ایرانی که مصرف‌کننده از آن استفاده کند را ندارد. البته اگر ممنوعیت‌های وارداتی برخی از کالاها برداشته شود، دیگر برای بسیاری از تولیدات داخلی در بازار خودمان هم مشتری نیست. تمام موارد فوق حاکی از آن است که در حوزه صادرات نیاز به یک تغییر اساسی داریم و باید نوع نگاه خود به تولید را تغییر دهیم.

حریری در ادامه گفت: متاسفانه اصلا تولید برای صادرات نداریم و تولیدات تنها برای بازار داخل است؛ آن‌هم تولید داخلی که مردم مجبور به استفاده هستند، چون حق انتخاب ندارند. در کشور ما باوجود آنکه انرژی و نیروی کار ارزان است، در نهایت محصولی تولید می‌شود که قابل‌رقابت با محصولات دیگر کشورهای دنیا نیست. بهتر است به‌جای اینکه هر بار فکر کنیم چرا آمار صادرات کاهشی است، فکر کنیم چرا چیزی نداریم که صادر کنیم!

رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و چین با اشاره به نقش کمرنگ بسته‌بندی در صادرات یک محصول اظهار کرد: موضوعاتی چون تنوع کم و نوع بسته‌بندی تنها بهانه‌ای برای توجیه کردن کاهش صادرات است. در ابتدا باید محصول قابل‌عرضه داشته باشیم. بسیاری از محصولات خارجی که در زمان آزاد بودن واردات بازار کشور ما را به‌دست گرفتند، بسته‌بندی خاصی نداشتند؛ اصل کیفیت و نرخ کالا است.

اولویت‌ها را تغییر دهید

حریری ضمن تاکید بر مشکلات فراوانی که در مسیر تجارت خارجی قرار دارد، گفت: ایران باوجود تمامی موانع و مشکلات به اشکال مختلف در حال تجارت با دنیاست، اما این تجارت بسیار سخت، طاقت‌فرسا و در عین حال نامتوازن با بقیه رقبا در حال انجام است. تجارت ۳ رکن اصلی دارد؛ بانک، بیمه و حمل‌ونقل. اگر کشوری بخواهد تجارت مفید و دقیقی با دنیا داشته باشد باید زیرساخت‌های این ۳ رکن در آن کشور بسیار کارآمد باشند.

اگر در هر کدام از این ۳ مورد ضعف داشته باشید، تجارت شما با آنچه در کشورهای دیگر معمول است، متفاوت می‌شود. متاسفانه تجار و بازرگانان ایرانی در شرایط تحریم از هر ۳ رکن تجارت محروم هستند و این ۳ رکن چندین سال است که مشکلات بسیاری دارند؛ در نتیجه بهتر است اولویت را به تقویت این ارکان اختصاص دهیم.

بی‌ثباتی و تلاطم‌ در سیاست‌های داخلی

رضا توفیقی، کارشناس حوزه تجارت درباره کاهش صادرات در ۳ ماه ابتدایی سال ۱۴۰۲ به صمت گفت: مهم‌ترین دلیل کاهش صادرات در امسال را می‌توان عدم ثبات سیاست‌های داخلی نام برد. بی‌ثباتی و تلاطم‌های موجود در سیاست‌های داخلی بی‌شک نمی‌تواند نوید پایداری و رشد صادرات کشور را بدهد. اگر دولت تلاشی برای اصلاح این شرایط نکند، ممکن است در ۳ ماه دوم نیز آماری کاهشی‌تر از ۳ ماه اول دیده شود.

وی با اشاره به تغییرات لحظه‌ای نرخ نهاده‌های تولید اظهار کرد: تغییرات نرخ نهاده‌های تولید، در نرخ تمام‌شده کالا تاثیرگذار است. اکنون بخش قابل‌توجهی از صادرات کشور را محصولات پتروشیمی به خود اختصاص می‌دهند. وقتی نرخ خوراک گاز واحدهای پتروشیمی و سوخت واحدهای فولادسازی دستخوش تغییرات عمده می‌شود، محصولات پتروشیمی قدرت رقابت‌ خود را در بازارهای صادراتی به‌لحاظ نرخ از دست می‌دهند.

بدنام می‌شویم

این کارشناس حوزه تجارت با تاکید بر اینکه شرط لازم برای توسعه صادرات، ثبات در سیاست‌گذاری است، افزود: در کشور ما قوانین قفل‌کننده و تصمیمات باعث قطع ناگهانی صادرات می‌شوند، در حالی که در کشورهای دیگر مشاهده می‌کنیم که صادرات یک کالا سال‌های سال بدون کوچک‌ترین توقفی ادامه دارد. ایجاد مشکل برای صادرات، صادرکننده را در بازارهای دنیا بدنام می‌کند. پایدار نبودن قوانین باعث ایجاد جو بی‌اعتمادی نسبت به تولیدکنندگان می‌شود و به تولید صادرات‌محور ما ضرر خواهد زد.

سخن پایانی

صادرات با هزار و یک مشکل دست‌وپنجه نرم می‌کند و همزمان صحبت از افزایش تولید می‌شود. اصلا افزایش تولید چه کمکی به افزایش صادرات می‌کند؟ تولید کالای صادراتی نیاز به بازارسنجی و برنامه‌ریزی دارد. مدت‌هاست که بسیاری از تولیدکنندگان به‌دلیل بازار انحصاری محصولاتی تولید می‌کنند که مصرف‌کنندگان به ناچار مجبور به خرید آن هستند. با این روند تولید، توسعه صادرات با اماواگرهایی مواجه می‌شود که نیازمند برنامه‌ریزی دقیق دولت است.جان کلام اینکه با شعار دادن و بدون برنامه‌ریزی کلان نمی‌توان اعداد و ارقام صادرات را افزایش داد. شاید بهتر باشد به‌جای این شعار دادن‌ها کمی از سنگ‌اندازی‌ها کم کنیم.