قاچاق خاک؛ از شایعه تا واقعیت
صادرات یا قاچاق خاک، موضوعی است که با هر عنوانی نامیده شود از لحاظ عقلانی اقدامی نادرست و از لحاظ قانونی ممنوع است و بارها نیز شاهد اشاره مستقیم و غیرمستقیم مسئولان به این موضوع مهم بوده‌ایم.
از اواخر بهار ۱۳۹۲ ، توجه رسانه ها به انتقادهای اعضای کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی درباره صادرات غیرقانونی خاک کشاورزی جلب شد. هرچند در همان زمان هم توسط برخی از مسئولان تکذیب شد اما برخی مشاهدات و مستندات نشان می دهد این اقدام از اواسط دهه 80 آغاز شده و همچنان ادامه دارد. حتی در روزهای پایانی سال ۹۸ ، مدیرکل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد که قاچاق خاک های ایران از دهه ۸۰ شروع شده است و همچنان ادامه دارد. بحث قاچاق خاک همچنان یکی از معضلات محیط زیستی بوده و هنوز برخورد جدی از سوی دولت با متخلفان و قاچاقچیان در این مورد نشده است. صمت در این گزارش به ابعاد و پیامدهای صادرات خاک و همچنین اقدامات انجام شده برای مدیریت و جلوگیری از تخلف، پرداخته است.
سود صادرات خاک برای مافیا ادامه دارد
پس از اعلام شدن صادرات خاک کشاورزی به طور غیرقانونی، طرح صادرات خاک کشاورزی به مجلس شورای اسلامی ارائه شد. اما در سال ۱۳۹۶، با بررسی های کمیسیون کشاورزی و شفاف سازی در این مورد، این طرح نیز به جایی نرسید و در همان زمان متوقف شد. بعد از آن زمان نیز هیچ مجوزی از سوی دولت درباره صادرات این نوع خاک، تصویب نشد. اما هم اکنون شاهد آن هستیم که باوجود غیرقانونی بودن برداشت خاک کشاورزی، بازهم خاک کشور به صورت غیرقانونی خارج می شود.
زیرا این محصول ارزشمند که تولید یک سانتی مترمربع آن، سالیان زیادی زمان می برد، در بازار منطقه خاورمیانه مشتریان فراوانی دارد. از طرفی هم مافیای خاک از محل صادرات خاک کشاورزی سود خوبی عایدش می شود؛ پرسود بودن این کالا به فاکتورهای مختلفی برمی گردد، اینکه فاسدشدنی نیست و حمل ونقل آسان و بی دردسری دارد. بنابراین وقتی فروش آن به طور گسترده و حجم های سنگین انجام شود، پرسود خواهد شد.
دراین صورت علاوه بر اینکه کشورهای خلیج فارس از کیفیت خاک ما آگاه هستند و می خواهند تا به هر نحوی از آن بهره مند شوند، صادرکنندگان خاک نیز به منفعت زیاد خود می اندیشند؛ فروشنده راضی، خریدار نیز راضی. دراین میان مخالفت کننده ها هستند که باید فکری به حال خود کنند.
خاک معدنی صادر می شود
فریبرز عباسی، سرپرست معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی، اعلام کرد: تاکنون گزارش هایی از قاچاق خاک کشاورزی به دست ما رسیده، اما مستنداتی ارائه نشده است. نکته اصلی که باید به آن توجه داشت، قاچاق خاک معدنی است که مسئول این موضوع، وزارت جهاد کشاورزی نیست. بنابراین نمی توان وزارت جهاد کشاورزی را تنها متولی مسئله تجارت یا صادرات خاک دانست.
به گزارش تجارت نیوز، هفتم آذر ۱۴۰۱ ، نشست خبری فریبرز عباسی، سرپرست معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی، با موضوع قاچاق خاک کشاورزی برگزار شد.
او در پاسخ به سؤال مبنی بر اینکه آیا قاچاق خاک کشاورزی همچنان ادامه دارد، عنوان کرد: جهاد کشاورزی به شدت با این موضوع مخالف است و در صورت تأیید تخلف، با متخلفان با آن برخورد خواهد کرد. تاکنون گزارشات متعددی مبنی بر قاچاق خاک به وزارت جهاد کشاورزی رسیده و اقداماتی در راستای پیگیری این امر انجام شده است. اما با بررسی بیشتر دریافتیم گزارشات درباره قاچاق خاک معدنی بود که متولی آن وزارت جهاد کشاورزی نیست. با این حال تاکنون در حوزه کشاورزی هنوز مستنداتی به دست وزارت جهاد کشاورزی نرسیده است.
کشت فراسرزمینی، برنامه مهم دولت
سرپرست معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی کشت فراسرزمینی را یکی از برنامه های مهم دولت سیزدهم برشمرد و گفت: وزارت جهاد کشاورزی به طور جدی پیگیر مسئله کشت فراسرزمینی است؛ ایران یک کشور خشک و نیمه خشک بوده و با کمبود منابع آب برای کشت برخی از محصولات آب بر همچون نی شکر، یونجه، چغندرقند و … مواجه هستیم. از این رو رویکرد دولت به سمت کشت فراسرزمینی به ویژه برای برخی از محصولات استراتژیک و آب بر حرکت کرده تا بخشی از نیاز کشور از این طریق تأمین شود.
عباسی در ادامه به موضوع شورورزی خاک اشاره کرد و افزود: گیاهان شورورز، مقاومت بیشتری برای رشد در آب و خاک های شور و کم کیفیت دارند. کشت این نوع گیاهان می تواند به بحث کمبود آب در کشور و همچنین حفاظت از خاک بیشتر کمک کند. استفاده از آب شیرکن ها نیز از دیگر راهکارهای کاهش استفاده از منابع آبی زیرزمینی برای کشت محصولات کشاورزی و سایر مصارف کشور است.
خاک را شبانه می فروشند
محمد رضایی، استاد کشاورزی در رابطه با دلایل قاچاق خاک ایران معتقد است؛ اگرچه هنوز آمار رسمی از میزان قاچاق خاک ایران وجود ندارد، اما به دلیل اعلام موسسات رسمی کشور مبنی بر قاچاق خاک و ابراز نگرانی های بسیاری از مسئولان برای این مقوله می توان به صحت چنین موضوعی پی برد.
به گزارش ایمنا این استاد دانشگاه یادآور شد: همچنین فروش خاک ایران دلیل دیگری هم دارد که به داخل کشور و تولیدات آجر مربوط می شود. به دلیل حفاظت از محیط زیست، کارخانه های آجر برای استفاده از خاک محدود شده و مجبور به خرید خاک از دلالانی می شوند که به طور شبانه خاک ها را برداشت کرده و با نرخ گزاف به این فعالان می فروشند؛ بنابراین یکی دیگر از عوامل برداشت خاک به این مسئله داخلی بازمی گردد.
رضایی اظهار کرد: ضرورت دارد هرچه سریع تر نسبت به ایجاد دلایل داخلی و خارجی صادرات و قاچاق خاک رسیدگی شده و سعی بر رفع چنین معضلی شود. چرا که در ظاهر، تصویب قوانین، مانع قاچاق خاک کشاورزی نشده و به نظارت ها و برخوردهای جدی تری نیاز دارد.
رواج صادرات خاک رس
محمد صادقی، عضو کمیسیون کشاورزی و محیط زیست اتاق بازرگانی اصفهان، با تایید واقعیتی به نام قاچاق خاک، گفت: معمولا خاک کشور برای حاشیه خلیج فارس و کشورهایی که دارای خاک حاصلخیز نیستند، قاچاق می شود. به گزارش ایمنا، وی در رابطه با قاچاق این محصول از اصفهان خاطرنشان کرد: به طور معمول خاکی که قاچاق می شود از جنس رس بوده و اصفهان نیز به عنوان منبعی از خاک رس غنی شناخته شده است. بنابراین شاهد قاچاق این نوع خاک در استان اصفهان به صورت گسترده هستیم. خاک رس نه به عنوان صادرات خاک بلکه تحت عناوین دیگر نیز صادر شده و در این موارد هیچ گونه نظارتی وجود ندارد. به عنوان مثال خاکی که قاچاق می شود، بیشتر در قالب نشای گل یا صادرات گل به همراه کوزه و خاک است. همچنین این کالا به صورت سیمان رس که آن را پخته و کلینگر کرده، ارسال می شود. صادقی ادامه داد: درحال حاضر بخشنامه هایی صادرشده که صادرات گل و گیاه باید در بستر پرلیت و کوکو پیت (خاک وکمپوست باغبانی) باشد. این موارد توسط وزارت جهاد کشاورزی و سازمان های استانی آن نظارت می شود. در این راستا محدودیت ها و ممنوعیت هایی برای صادرات خاک تحت عناوین دیگر نیز وضع شده است. به عنوان مثال اینکه خاک رس را تحت عنوان بنتونیت معدنی صادر کنیم، نوعی خام فروشی است و تا حدود زیادی صادرات آن کنترل می شود. بنابراین می توان گفت قوانین و مقررات مهم و تاثیرگذاری برای فروش خاک کشور (چه صنعتی و چه کشاورزی) تدوین شده که از هر گونه تخلف و دورزدن های قانونی جلوگیری می کند.
محمد صادقی، عضو کمیسیون کشاورزی و محیط زیست اتاق بازرگانی اصفهان، با تایید واقعیتی به نام قاچاق خاک، گفت: معمولا خاک کشور برای حاشیه خلیج فارس و کشورهایی که دارای خاک حاصلخیز نیستند، قاچاق می شود. به گزارش ایمنا، وی در رابطه با قاچاق این محصول از اصفهان خاطرنشان کرد: به طور معمول خاکی که قاچاق می شود از جنس رس بوده و اصفهان نیز به عنوان منبعی از خاک رس غنی شناخته شده است. بنابراین شاهد قاچاق این نوع خاک در استان اصفهان به صورت گسترده هستیم. خاک رس نه به عنوان صادرات خاک بلکه تحت عناوین دیگر نیز صادر شده و در این موارد هیچ گونه نظارتی وجود ندارد. به عنوان مثال خاکی که قاچاق می شود، بیشتر در قالب نشای گل یا صادرات گل به همراه کوزه و خاک است. همچنین این کالا به صورت سیمان رس که آن را پخته و کلینگر کرده، ارسال می شود. صادقی ادامه داد: درحال حاضر بخشنامه هایی صادرشده که صادرات گل و گیاه باید در بستر پرلیت و کوکو پیت (خاک وکمپوست باغبانی) باشد. این موارد توسط وزارت جهاد کشاورزی و سازمان های استانی آن نظارت می شود. در این راستا محدودیت ها و ممنوعیت هایی برای صادرات خاک تحت عناوین دیگر نیز وضع شده است. به عنوان مثال اینکه خاک رس را تحت عنوان بنتونیت معدنی صادر کنیم، نوعی خام فروشی است و تا حدود زیادی صادرات آن کنترل می شود. بنابراین می توان گفت قوانین و مقررات مهم و تاثیرگذاری برای فروش خاک کشور (چه صنعتی و چه کشاورزی) تدوین شده که از هر گونه تخلف و دورزدن های قانونی جلوگیری می کند.
تصویب لایحه حفاظت از خاک
علی مریدی، مدیرکل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست نیز درباره معضل قاچاق خاک با تایید اینکه تا کنون گزارش هایی مبنی بر قاچاق خاک مراتع و مزارع دریافت شده گفت؛ اما تا کنون در مورد قاچاق خاک های معدنی گزارشی دریافت نشده است.
به گزارش بورسان، مریدی با اشاره به اینکه قاچاق خاک های مراتع و مزارع بیشتر از استان های جنوبی از جمله استان فارس صورت می گیرد گفت: مقصد خاک های قاچاق شده از استان های جنوبی ایران، کشورهای حاشیه خلیج فارس به ویژه امارات و قطر است که در امارات برای ساخت جزایر مصنوعی و در قطر برای خشک کردن دریا استفاده می شود. لایحه حفاظت از خاک کشور حدود ۱۲ سال در حال پیگیری بین دولت و مجلس شورای اسلامی بود و تاکنون ۳ بار از سوی دولت به مجلس رفت. سرانجام پس از چند سال معطلی، در سال ۱۳۹۸ ، این لایحه پس از اصلاح در صحن مجلس شورای اسلامی تصویب شد. مریدی تاکید کرد: پس از تصویب این لایحه، اقدامات بهتری در راستای مدیریت صادرات خاک انجام شد. تمام مواردی که تحت عنوان قاچاق خاک رسانه ای شده تایید صحت نشده و اغلب مربوط به صادرات خاک صنعتی است که صادرات این نوع خاک طبق قانون منعی ندارد.
در سال های اخیر با توجه به پیگیری های انجام شده و تصویب قوانین مربوطه در برنامه های پنجم و ماده ۲۳ قانون احکام دائمی توسعه ای کشور، کشفی درباره صادرات غیرمجاز خاک نداریم و اگر قاچاقی هم باشد بسیار کم و ناچیز است. این اظهار نظر مدیرکل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست در حالی است که حسن روحانی، رئیس جمهوری سابق کشور، در دوره ریاست خود با تایید موضوع قاچاق خاک، اظهار کرده بود که خاک ایران با لنج به کشورهای حاشیه خلیج فارس می رود و برای کشاورزی و سایر موارد مورداستفاده قرار می گیرد.
خاک جنوب در خطر است
همچنین حسین بشارتی عضو هیات علمی موسسه تحقیقات خاک و آب ایران درباره قاچاق خاک کشاورزی ایران چندی پیش اظهار کرد: متاسفانه خبر قاچاق خاک ایران که از چند سال پیش شروع شده، صحت دارد و طی آن یکسری افراد سودجو با بهانه های مختلف خاک حاصلخیز کشور را به کشورهای حوزه خلیج فارس صادر می کنند. این خاک ها صرف ساخت جزایر مصنوعی در کشورهای حوزه خلیج فارس و سایر مصارف شهرسازی می شود.
برخی به بهانه صادرات محصولات گلدانی، خاک صادر می کنند، برخی هم در پوشش سیمان این کار را انجام می دهند. متاسفانه این کار وجود داشته و نمی توان آن را انکار کرد.
به گزارش ایمنا، معصومه ابتکار، رئیس اسبق سازمان حفاظت از محیط زیست نیز از افرادی است که در همان سال ها قاچاق خاک کشور را تایید کرده بود. او به واقعه صادرات خاک جزیره هرمز به کشورهای خلیج فارس اشاره کرد و گفت: جزیره هرمز یکی از جاذبه های زیبای طبیعی ایران و یکی از ظرفیت های ارزشمند خلیج فارس است اما متأسفانه در این منطقه شاهد قاچاق خاک بوده ایم. بارها نگرانی خود را به صورت کتبی به سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور و وزارت جهاد کشاورزی اعلام کردیم اما پیگیری های مهمی در این باره انجام نشده است.
سخن پایانی
خاک کشاورزی میراثی است که از گذشتگان به ما رسیده و وظیفه ما نیز آن است که از آن مراقبت کرده و آن را به نسل های آینده منتقل کنیم. اما بر اساس گزارش های غیررسمی سالانه مقدار زیادی خاک مرغوب ایران به کشورهای حاشیه خلیج فارس به ویژه امارات صادر می شود و بر اساس آمار رسمی هم، چنین اقدامی تحت عنوان صادرات غیرنفتی انجام می گیرد. چنین صادراتی در شرایطی است که تشکیل یک سانتی مترمربع خاک، بین ۳۰۰ تا ۱۰۰۰ سال به طول می انجامد و هرچه منطقه خشک تر باشد، این فرآیند طولانی تر می شود. به عبارتی دیگر ما در حال فروش ارزشمندترین دارایی ملی خود هستیم و به ان توجهی نداریم.
