دود خاک‌فروشی در چشم مردم
از اواخر دهه ۸۰، بحث صادرات خاک و قاچاق آن به کشورهای حوزه خلیج‌فارس، تبدیل به یکی از دغدغه‌های جدی فعالان محیط‌زیست شد.
آبادی کشورهای عربی با خاک ایران
حتی بارها در رسانه ها، اخباری مبنی بر برداشت های غیرقانونی خاک از مناطق مختلف کشور به گوش رسید، اما مسئولان دولتی به دلیل نبود مستندات و مدارک کافی، آن را تکذیب کردند، هرچند در ادوار مختلف، برخی مسئولان و مدیران به امر قاچاق خاک اذعان کردند، اما غیر از ممنوع شدن صادرات خاک و تدوین لایحه حفاظت از خاک در سال ۱۳۹۶ ، اقدام دیگری از سوی دولت انجام نگرفت. این در حالی است که حفاظت و صیانت از خاک کشور به ویژه خاک کشاورزی باید از اولویت های مهم سیاست گذاران کشور باشد و نمی توان تنها با بهانه هایی مانند مستند نبودن مدارک، از رسیدگی به تخلفات این چنینی شانه خالی کرد، اما مسئله مهم دیگری که از توجه اذهان دور مانده، صادرات گسترده محصولات تولیدشده از خاک های صنعتی است؛ در عمل خاک به طورگسترده در قالب محصول از کشور خارج شده و تنها توسعه صنایع موردتوجه صنعتگران و همچنین نهادهای دولتی بوده است. صمت در این گزارش، درباره تجارت خاک، قاچاق خاک کشاورزی و پیامدهای این اتفاق مخرب، با کارشناسان و فعالان مربوطه به گفت وگو پرداخته است.
مقصد خاک های ایران کجاست؟
هرچند مسئولان دولتی و قانون گذاران اعلام کرده اند با قاچاق خاک برخورد شده و صادرات خاک غیرقانونی است، اما به نظر می رسد حتی با وضع جدی ممنوعیت این اقدام، کاری از پیش نرفته است. برخی کارشناسان معتقدند ایران در آینده نزدیک با بحران کمبود خاک نباتی و کشاورزی مواجه می شود، اما متاسفانه سوءبرداشت از قانون، برداشت های غیرمجاز خاک حاصلخیز، صادرات خاک به کشورهای حوزه خلیج فارس، بارش باران های اسیدی، استفاده از کودهای شیمیایی و سموم غیراستاندارد، همچنان در اثر بی توجهی مسئولان و مردم به این طلای ناب ادامه دارد. این رویه سبب شده تا تمامی فعالیت ها به نابودی این ارزش کمیاب وحتی نایاب کمک بیشتری کنند. آمارها و نظرهای کارشناسی نشان می دهد کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، مقصد نهایی خاک های ایران هستند. تا آنجا که عرب ها حاضر هستند برای دست یافتن به خاک ایران، به هر میزان هزینه کنند تا بتوانند این کالای ارزشمند را به دست آورند. به گزارش ایمنا، بنا به گفته کارشناسان، جنس خاک کشورهای عربی به ویژه کشورهای حاشیه خلیج فارس ماسه ای و آهکی است که امکان رویش هیچ گیاه و حتی فضای سبز در آن وجود ندارد. بنابراین، آنها همواره به دنبال راهکاری برای ایجاد فضای سبز و تولید محصولات کشاورزی و خواهان و خریدار خاک از سایر کشورها به ویژه ایران هستند. خاک غنی از نظر مواد آلی و حاصلخیز برای کشت و زرع برای این کشورها، اولویت بوده و از این نظر از مشتریان پروپاقرص خاک ایران هستند.
دولت آمار صادرات خاک را اعلام کند
تورج فتحی، کارشناس حوزه آب و خاک در گفت وگو با صمت، ابتدا به وظیفه مسئولان درباره اعلام دقیق اطلاعات صادرات خاک اشاره کرد و گفت: طبق قانون صادرات خاک کشاورزی ممنوع است و صادرات خاک صنعتی در برخی موارد به صورت محدود، منعی ندارد. در رابطه با میزان کلی صادرات خاک؛ چه به صورت رسمی و چه غیررسمی و قاچاق، باید نهادهای دولتی و مسئولان مبادی خروج و ورود کالاها مانند سازمان گمرک، آمارهای رسمی درباره صادرات و حتی قاچاق خاک را اعلام کنند تا براساس آن بتوان به تحلیل و بررسی شرایط فعلی پرداخت، اما از آنجایی که ارقام رسمی و دقیقی در این باره وجود ندارد، نمی توان اظهارنظر قطعی درباره وضعیت امروز صادرات خاک داشت. این کارشناس با تاکید بر اهمیت توجه به آمارهای رسمی صادرات گفت: نهادهای دولتی لازم است، اعلام کنند که آیا در حال حاضر محموله هایی با عنوان خاک صادر شده و اگر جواب بله است، میزان و نوع خاک صادراتی چه بوده است، همچنین باید اطلاعاتی درباره مقاصد صادراتی، میزان درآمدهای حاصل شده از آن و سایر مولفه های این چنینی اعلام شود. در رابطه با این مسائل، باید نهادهای دولتی متولی این امر پاسخگو باشند که تا امروز آمار دقیق و تفکیک شده درباره میزان صادرات و تجارت خاک وجود ندارد.
نیاز کشورهای حوزه خلیج فارس
فتحی به تشریح مصارف انواع خاک و وضعیت تجارت آنها اشاره کرد و توضیح داد: همان طور که در ابتدا عنوان شد، صادرات تمامی انواع خاک ممنوع نیست، اما باید پیش از بررسی اهمیت تجارت خاک، تعریف کنیم که چه نوع خاکی می تواند صادر شود. به طورکلی صادرات خاک نباتی با هر عنوان و اسم تجاری در بازار، ممنوع است. خاک نباتی به خاک مورداستفاده در کشاورزی اطلاق می شود و در آن می توان بذر، دانه، نهال، درخت و سایر تولیدات این چنینی را به عمل آورد. خاک مورداستفاده در کشاورزی گلخانه ای، سنتی و ایجاد فضای سبز در معابر عمومی، خاک نباتی و صادرات این نوع خاک ممنوع است. وی ادامه داد: از دهه های گذشته، کشورهای حاشیه خلیج فارس برای ایجاد پوشش گیاهی و فضای پیرامون شهری خود با کمبود خاک مناسب مواجه شدند. کشورهایی مانند امارات، قطر و... برای کاشت و پرورش گیاهان زینتی و محیط سبز شهری، خاک مناسب و حاصلخیز ندارند و باید خاک موردنیاز خود را از کشوری دیگر تامین کنند. شنیده ها حاکی از آن است که طی یک دهه گذشته به ویژه از اواخر دهه ۸۰ به بعد، خاک های نباتی و حاصلخیز از ایران به صورت غیرمجاز از مبادی غیررسمی خارج و به کشورهای حوزه خلیج فارس صادر می شوند. این کارشناس خاطرنشان کرد: بخش زیادی از خاک های صادرشده، از مناطق جنوبی کشور برداشت شده و اخبار جسته گریخته نشان می دهد طی سال های گذشته این اقدام تا حد زیادی رخ داده است، اما این مسئله که آیا در حال حاضر قاچاق و تجارت غیرقانونی خاک همچنان وجود دارد یا خیر، مسئله ای است که باید براساس شواهد آن را تایید یا تکذیب کرد.
خاک صنعتی را صادر می کنیم
فتحی در ادامه صحبت های خود به اهمیت ایجاد تفکیک میان خاک نباتی و صنعتی تاکید کرد و گفت: منابع خاک کشور به ویژه خاک های نباتی، جزو انفال عمومی هستند؛ انفال عمومی شرایط صادرات را ندارند و از این رو متولیان امر قادر به این نیستند که آن را صادر کنند، بنابراین صادرات آب یا خاک نباتی تحت هر شرایطی ممنوع است.
اما بخش دیگری از خاک های موجود به نام خاک های صنعتی، شرایط مشابهی ندارند و به دلیل تفاوت در کاربری آنها، صادرات این نوع خاک تحت برخی شرایط، مانعی ندارد. این کارشناس آب و خاک تصریح کرد: خاک های معدنی و صنعتی مانند خاک رس (برخی از انواع آن) به دلیل کاربردهای مهم و زیادی که در صنایع دارند، به عنوان مواد اولیه مهم صنعتی از آنها یاد می شود. هرچند از برخی انواع این خاک ها نیز می توان در کشاورزی برای افزایش قدرت حاصلخیزی خاک استفاده کرد، اما کاربرد صنعتی آنها از اهمیت بیشتری برخوردار است. وی ادامه داد: به عنوان مثال، یکی از صنایعی که وابستگی شدیدی به خاک های صنعتی دارد، صنعت سرامیک است؛ ماده اولیه تولید سرامیک، خاک رس بوده و از این نظر هر واحد تولیدی سرامیک به طورمستقیم حداقل به یک معدن خاک رس وابسته است. صنعت سرامیک و کاربردهای آن روزبه روز گسترش پیدا کرده و در نهایت استفاده خاک رس صنعتی برای تولیدات این حوزه بیشتر شده است. نمونه دیگر مصارف خاک صنعتی، استفاده از خاک های نسوز برای تولیداتی است که باید نسبت به حرارت و دما مقاوم باشند،بنابراین در حال حاضر بخش زیادی از صنایع مهم در کشور، به خاک های صنعتی وابسته هستند و همواره در حال مصرف و حتی صادرات خاک در قالب های مختلف هستیم.
خاک نباتی احیا نمی شود
این کارشناس آب و خاک، در پایان صحبت های خود به راهکارهای مدیریت خاک اشاره کرد و در این باره توضیح داد: اگر خاک نباتی به هر دلیلی از منطقه ای برداشت شده و چه به صورت مجاز و چه غیرمجاز صاد یا به منطقه دیگری منتقل شود، این اقدام غیرقابل جبران است. تشکیل خاک نباتی، هزاران سال زمان برده و برای تشکیل یک پروفیل خاک نباتی به ضخامت ۱۰ سانتیمتر در فلات مرکزی ایران که منطقه خشک و کم بارانی است، بیش از ۴ میلیون سال زمان لازم است، از این رو برداشت خاک نباتی، پدیده محیط زیستی برگشت ناپذیری است و نمی توان خسارت های آن را مدیریت کرد، بنابراین مهم ترین کار برای حفاظت از خاک نباتی، جلوگیری از صادرات، قاچاق و به طورکلی برداشت آن است. فتحی ادامه داد: خاک های صنعتی توسط معدنکاری برداشت می شود و هر معدنی با هر نوع فعالیت، به محیط زیست آسیب وارد می کند. برای کاهش آسیب های معدنکاری و جبران حداکثری آثار مخرب برداشت خاک، دستورالعمل ها و ملاحظاتی وجود دارد که معدنکاران ملزم به رعایت کردن آن هستند. بخشی از آسیب های واردشده به خاک های صنعتی قابل احیا است که در بحث محیط زیست معدن می گنجد.
منابع خاکی را از دست ندهیم
بهروز بهزاد، کارشناس محیط زیست در گفت وگو با صمت، نسبت به پدیده قاچاق خاک واکنش نشان داد و گفت: در سال های گذشته، شایعات متعددی مبنی بر صادرات خاک مطرح شده و هر چند مدت یک بار فعالان محیط زیست به آن اشاره می کنند، اما تمامی این اتفاقات در حد شایعه مانده و طی یک دهه گذشته، مستنداتی دال بر صحیح بودن این واقعه ارائه نشده است. بنابراین نمی توان با قاطعیت اعلام کرد که مسئله قاچاق خاک کشاورزی درست بوده و حتی نمی توان آن را رد کرد. وی ادامه داد: تا زمانی که آمار و اطلاعات مستندی در رابطه با صادرات غیرقانونی خاک منتشر نشود و مراجع رسمی آن را تایید نکنند، نمی توان قاطعانه درباره آن اظهارنظر کرد. اما به طورکلی اگر این واقعه در حال رخ دادن در کشور است و عده ای سودجو از آن نفع می برند، دولت باید با آن مقابله کند، چرا که اقدامی ناپسند است و لطمه های جدی به ذخایر خاکی کشور وارد می کند. حتی در مقیاس های کوچک و محدود نیز نمی توان نسبت به این مسئله خوش بین بود، چرا که برای تشکیل یک سانتیمتر خاک در کشور خشک و نیمه خشکی مانند ایران، بالغ بر ۷۰۰ سال زمان لازم است. بهزاد تاکید کرد: منابع خاکی در ایران، ارزشمندتر از منابع نفت و گاز هستند، اما متاسفانه نسبت به این ذخایر مهم، بی توجه هستیم. ما نباید نسبت به خاک کشاورزی و همچنین خاک صنعتی بی تفاوت باشیم و با انجام اعمالی مانند قاچاق، به راحتی منابع خاکی خود را از دست بدهیم.
چاره، فرهنگ سازی است
بهزاد مهم ترین راهکار مدیریت اصولی منابع خاکی را فرهنگ سازی معرفی کرد و در این باره گفت: اگر در بحث منابع طبیعی و استفاده از ذخایر آبی و خاکی کوتاهی انجام می گیرد، ایراد اصلی را می توان از خلأهای موجود در امر فرهنگ سازی دانست. ایجاد نگرش مناسب نسبت به اهمیت منابع خاکی و آبی و افزایش آگاهی مردم درباره آن، مهم ترین کاری است که می توان در راستای مدیریت ذخایر طبیعی انجام داد. اگر آگاهی و اطلاعات افراد نسبت به اهمیت و تجدیدناپذیر بودن منابع طبیعی بیشتر شود، هر فرد خود را نسبت به حفاظت از محیط زیست مسئول خواهد دانست. همچنین آگاهی و دانش لازم، از تخلفات و قاچاق جلوگیری می کند و در ادامه شاهد قاچاق چوب و خاک، مصرف بی رویه آب و سایر موارد این چنینی نخواهیم بود. این کارشناس محیط زیست تاکید کرد: نهادهای دولتی مانند سازمان حفاظت از محیط زیست وظیفه دارند تا با انجام فعالیت های صحیح، آگاهی مردم را نسبت به اهمیت منابع طبیعی افزایش دهند. تجربه ثابت کرده فرهنگ سازی همواره موثرتر از قانون گذاری و نگاه دستوری است؛ چرا که در حال حاضر قوانین و چارچوب های قانونی مشخصی در رابطه با حفاظت از محیط زیست وجود دارد، اما به دلیل نبود نگاه صحیح در این امر، شاهد تخلفات متعدد هستیم.
سخن پایانی
براساس قانون، صادرات خاک صنعتی تنها در صورت دارا بودن مجوز از وزارت صنعت، معدن و تجارت آزاد و صادرات خاک کشاورزی و نباتی، تحت هر شرایطی ممنوع است، اما شنیده ها حاکی از آن است که کشورهای عربی که خریداران بالقوه خاک ایرانی هستند، با ارقام بالا برخی از افراد را ترغیب به فروش خاک کشاورزی ایران کرده و طی دهه گذشته تا حدی نیز موفق بوده اند. رسیدگی به این امر و جلوگیری از صادرات یا قاچاق خاک، نیازمند وجود نگاهی دقیق و آسیب شناسانه در بدنه مسئولان دولتی است.
