آسیایی‌ها سردمدار کتابخوانی
تعیین مفهوم «سرانه مطالعه» و اندازه‌گیری آن، چالشی فرهنگی است که از ده‌های گذشته کشورهای مختلف را درگیر خود کرده است.
اقتصاد صنعت نشر در دستان اروپا است
تعیین مفهوم «سرانه مطالعه» و اندازه گیری آن، چالشی فرهنگی است که از ده های گذشته کشورهای مختلف را درگیر خود کرده است. مجامع جهانی معتقدند سرانه مطالعه در کشورها به رشد فرهنگی آنها و به طورگسترده تر به توسعه انسانی در هر کشور مربوط می شود، به این معنا که هرچه سرانه مطالعه بالاتر باشد، آن کشور از رشد فرهنگی بالاتری برخوردار است. با تغییر و تحولات بدون کنترل تکنولوژی، خوراک مطالعه افراد تغییر کرده و امروز تنها مطالعه روزنامه و کتاب فیزیکی مصداق مطالعه افراد نمی شود،بلکه مطالعه کتاب های الکترونیکی، جست وجو در اینترنت، گوش کردن پادکست و حتی دیدن برنامه های مستند تلویزیونی از جمله شاخص های بین المللی اندازه گیری میزان مطالعه افراد در سراسر جهان محسوب می شود. سرانه مطالعه در ایران بیش از کشورهای دیگر با بحث های جدی همراه بوده و نبود متر و معیار مشخص و رسمی برای اندازه گیری این مسئله، سبب شده تا ارقام متفاوتی به عنوان سرانه مطالعه افراد در ایران معرفی شود. در ایران آمارهای متعددی برای سرانه مطالعه روزانه گفته می شود؛ اعداد اعلام شده از ۲ دقیقه تا ۷۶ دقیقه متغیر است، اما عدد ۱۲ تا ۱۸ دقیقه در روز دارای بیشترین فراوانی در میان آمارهای مطرح شده است، حتی اگر در خوشبینانه ترین حالت، عدد ۱۸ دقیقه مطالعه در روز را به عنوان آمار رسمی سرانه مطالعه در ایران قبول کنیم، باز هم ایران نسبت به سایر کشورهای جهان عقب تر است. صمت در گزارش زیر، رویکرد کشورهایی را که سرانه مطالعه بالا دارند، بررسی و به راهکارهای آنها درباره ارتقای فرهنگ کتابخوانی توجه کرده است.
تعریف اصلی «سرانه مطالعه» چیست؟
عام ترین تعریف از سرانه مطالعه، میانگین مدت زمان های مطالعه یک نفر در شبانه روز است. در جهان به ویژه پس از تحولات جدی تکنولوژی و پیدایش محصولات جدید در حوزه فرهنگی، شاخص های یکسان و مشخص برای اندازه گیری سرانه مطالعه افراد در کشورهای مختلف تدوین شد. سرانه مطالعه در دنیا با یک فرمول انجام می شود و هر کشوری آمار و شاخص جداگانه برای خودش ندارد، همین باعث می شود این سرانه مطالعه قابل استناد باشد، چون طبق یک شاخص استاندارد انجام می گیرد. برای بررسی بین المللی میزان مطالعه جهانی، شاخص هایی کلی وجود دارد؛ این مولفه ها در بطن خود مواردی ویژه را گنجانده و به صورت های هفتگی، ماهانه و سالانه میانگین میزان مطالعه افراد را اندازه گیری می کنند. به عنوان مثال، مطالعه مجلات، کتاب های الکترونیکی و چاپی در گروه های سنی با جنسیت و تحصیلات متفاوت، هر یک به تفکیک بررسی می شوند. به طورکلی تعیین «سرانه مطالعه» از 4 شاخص مطالعات غیردرسی، مطالعه در فضای مجازی، رسانه و نشریات و کتاب های دینی محاسبه می شود. همچنین، مطالعه انواع منابع چاپی، بازدید از وبگاه اطلاعاتی و خبری، کتابخوانی گروهی، رجوع به منابع مرجع، خواندن کتاب های الکترونیکی، فایل های اینترنتی و تلفن همراه، شنیدن و تماشای برنامه های مستند به عنوان مولفه های محاسبه سرانه مطالعه معرفی شده است، بنابراین مدت زمان مطالعه یک فرد در شبانه روز، عام ترین تعریف از سرانه مطالعه میانگین است؛ این مطالعه هم به معنای خواندن هر آنچه خواندنی باشد، در راستای کسب اطلاعات است.
هندی ها در صدر کتابخوانان جهان
یونسکو یکی از معتبرترین نهادهای فرهنگی بین المللی است که سالانه میزان سرانه مطالعه کشورها را براساس شاخص های تعریف شده اندازه گیری می کند. در آخرین آمارگیری های انجام شده در سال ۲۰۲۰ کشورهایی از جمله هندوستان، تایلند، چین، فیلیپین، مصر، چک، سوئد، فرانسه، مجارستان و عربستان سعودی به واسطه بالا بودن میزان ساعات مطالعه مردمش، در لیست کتابخوان ترین کشورها قرار گرفتند. به گزارش یونسکو، در میان ۳۰ کشور بررسی شده، شاخص امتیاز فرهنگ جهانی NOP ، هند را به عنوان کشوری که مردمانش بیش از سایر کشورها به مطالعه علاقه دارند، معرفی می کند. براساس این بررسی انجام شده، سرانه مطالعه هند، ۱۰ ساعت و ۴۰ دقیقه به صورت هفتگی است. این رقم به معنای آن است که هر هندی به طور متوسط، در حدود یک ساعت و نیم در روز مطالعه می کند. این زمان تنها محدود به خواندن کتاب های چاپی نمی شود و همچنین ممکن است صرف وقت برای خواندن آنلاین یا کتاب های الکترونیکی شود. نکته قابل توجه در این لیست، اسامی کشورهای آسیایی است که همه در صدر قرار گرفته اند. کشور تایلند، دومین کشور با بالاترین میزان مطالعه است. در این کشور، مردم به طورمیانگین، ۹ ساعت و ۲۴ دقیقه در هفته برای مطالعه زمان می گذارند که از این زمان تنها ۲۸ دقیقه صرف خواندن کتاب های چاپی می شود. کشور چین با ۸ ساعت مطالعه در هفته در سومین جایگاه بالاترین سرانه مطالعه کشورها قرار گرفته است. بررسی های مختلف نشان می دهد بیشتر دانشجویان در این کشور مطالعه آزاد را نوعی سرگرمی می دانند. نه تنها هند، بلکه اگر به رویکرد سایر کشورهایی که سرانه مطالعه بالا دارند، نگاه کنیم، خواهیم دید در این کشورها همچنان ارزش کتاب فیزیکی بیش از سایر محصولات فرهنگی است. توجه به حفظ و توسعه کتابخانه ها از مهم ترین اولویت های دولت ها بوده و به فعالیت های فرهنگی به چشم منبع درآمد نگاه نکرده اند.
چرا هند؟
زمانی که سخن از فرهنگ سازی و تلاش برای ارتقای عادت مطالعه می شود، در اذهان بسیاری از افراد شاید عملکرد کشورهای اروپایی در این زمینه بهتر باشد، اما آمار جهانی نشان می دهد کشورهای آسیایی در این زمینه یک سر و گردن از کشورهای اروپایی بالاتر هستند. با ریشه یابی این مسئله درمی یابیم که یکی از علت های کتابخوان بودن مردم کشورهایی مانند هند، جایگاه کتاب فیزیکی در رشد و تربیت کودکان از سنین پایین است. به گزارش بلومبرگ، یکی از عاداتی که باعث شده مردم کشور هند، علاقه بیشتری به مطالعه داشته باشند، کمرنگ تر بودن نقش بازی های رایانه ای در سنین پایین کودکی افراد است. محدود بودن فضا برای وقت گذراندن و وجود کتابخانه های متعدد غنی از کتاب های تاریخی، فرهنگی و حتی سیاسی در این کشور، کودکان کشور هند را را از سنین کم به سمت استفاده از کتاب های فیزیکی سوق داده است. به این معنا که نبود امکانات کافی و توسعه دیجیتالی، دلیل اصلی کتابخوان بودن مردم هند است. پایه های کتابخوانی در هند، زمانی شکل گرفت که سیستم تحصیلی و فرهنگ خانوادگی مردم این کشور باوجود تمام محدودیت های اقتصادی و حتی مذهبی، به سمت افزایش آگاهی و تربیت کودکان با کتاب های غنی و مهم پیش رفت. این پایه از سده های دور به یادگار برای مردم هند به جا مانده و هندی ها در تلاش هستند تا این فرهنگ را برای نسل های آتی خود حفظ کنند. در این راستا، دولت نیز تلاش های فراوان کرد تا کتابخانه های این کشور را توسعه داده و از تمامی جنبه ها آن را غنی کند، اما طی سال های اخیر، ورود تکنولوژی توانسته تا حدی بر فرهنگ کتابخوانی این کشور تاثیرات منفی به جا بگذارد. مردم هند معتقدند امروزه بیشتر کودکان کتاب نمی خوانند، اما هنوز اندکی پرتو امید وجود دارد.
اقتدار بریتانیا در صنعت نشر
شاید به نظر برسد کشوری که بیشترین میزان کتابخوان های جهان را دارد، در صنعت کتاب (چاپی و الکترونیکی) قوی تر است، اما باتوجه به داده ها، بریتانیا نه تنها بیشترین کتاب ها را منتشر می کند، بلکه در رتبه سوم جهان پس از چین و ایالات متحده در تعداد کل کتاب های منتشرشده قرار دارد. به گزارش گاردین، ناشران بریتانیا تنها در سال ۲۰۱۳ ، ۱۸۴ هزار عنوان جدید و اصلاح شده منتشر کردند. این معادل ۲ هزار و ۸۷۵ عنوان کتاب به ازای هر میلیون نفر است. این رقم در حالی است که ایالات متحده تنها ۹۵۹ عنوان در هر میلیون نفر منتشر کرده است. از سال ۲۰۱۳ تاکنون، روند نشر در بریتانیا نه تنها کاهش نیافت، بلکه همزمان صنعت چاپ (کتاب فیزیکی) و کتاب های صوتی و پادکست های تولیدشده نیز به طرز چشمگیری افزایش یافتند، تا حدی که پیدا کردن ارقام دقیق مجموع محصولات فرهنگی تولیدشده در این زمینه ها کاری دشوار به نظر می رسد. آیا قوی بودن صنعت نشر در بریتانیا به دلیل کتابخوان بودن مردم این منطقه است؟ پاسخ به وضوح خیر است. در توضیح این آمار و ارقام می توان به اتفاقات و بخش های مختلفی از اقتصاد صنعت نشر برای بریتانیا اشاره کرد. در گام نخست، نشر یک صنعت صادراتی پردرآمد برای بریتانیا است؛ بریتانیا بزرگ ترین صادرکننده کتاب در جهان با درآمد صادراتی بالغ بر ۱ . ۵ میلیارد یورو شناخته می شود. در رتبه دوم این صنعت، امریکا با درآمد صادراتی حدود یک میلیارد یورو قرار دارد. به عبارتی، صنعت کتاب در بریتانیا، یک تجارت بین المللی است و ناشران کمتر در حال حاضر دغدغه فرهنگ سازی داخلی را دارند.
مردم چه می خوانند؟
ژانرهای کتاب با گذشت زمان به سمت مد رفته و به عنوان بازتابی بر ارزش ها و سنت های جامعه فعلی تغییر می کنند. پرفروش ترین ژانر کتاب، از دیرباز تاکنون، عاشقانه بوده که آن را به سودآورترین ژانر داستانی در سراسر جهان تبدیل کرده است.
کتاب های معروف و محبوبی که در این ژانر تالیف می شوند، بیشتر خوراکی جدی برای محصولات فرهنگی تصویری (فیلم و سریال) هستند و در نهایت می توانند درآمدهای جدی را متوجه ناشر و نویسنده آن کنند. به گزارش گاردین، بعضی از افراد معتقدند فیلم و سریال هایی را که براساس کتاب های معروف ساخته می شوند، می توان در جایگاه محصولات وابسته به نشر دانست و آنها را به عنوان سرانه مطالعه معرفی می کنند، اما برخی دیگر معتقدند این کار به معنای دور زدن مفاهیم اصلی مطالعه است. کتاب های مذهبی و الهام بخش، محبوب ترین عناوین غیرداستانی در جهان هستند و به طورکلی تحولات جهانی باعث ایجاد طیف های جدیدی از طرفداران ژانرهای مختلف می شوند.
تاثیر ویروس کرونا بر صنعت نشر
با شیوع گسترده ویروس کرونا، صنعت کتاب در مقیاس جهانی تحت تاثیر قرار گرفت. تنها کوچ کتابفروشی ها به سمت فروش آنلاین تغییر بزرگ نبوده و صنعت نشر ضربه بزرگی را متحمل شد؛ تاریخ انتشار کتاب ها تغییر جدی کرد، زنجیره تامین متوقف شد و تمامی این اتفاقات در حالی بود که مردم برای فرار از واقعیت و کمی سرگرمی در این زمان، بیشتر به کتاب روی آوردند. باوجود تمام تلخی ها و سختی هایی که صنعت نشر آن را متحمل شد، خبر خوب آن بود که مردم بیشتر به سمت کتاب و مطالعه متمایل شدند. همه گیری جهانی و قرنطینه های متعاقب آن و فاصله گذاری اجتماعی باعث شد تا ۳۵ درصد از مردم جهان بیشتر مطالعه کنند.
کاهش فروش کتاب فیزیکی و تمایل به خرید کتاب های الکترونیکی بیشتر شد. به عنوان مثال، شرکت Waterstones در بریتانیا اعلام کرد به طور هفتگی فروش کتاب های الکترونیکی این شرکت افزایش ۴۰۰ درصدی داشته است. ظهور کتاب های آموزش خانگی از دیگر اتفاقات صنعت نشر در دوران کرونا بود. نه تنها کتاب های حوزه آموزش های فردی و یادگیری مهارت جدید بلکه خودآموزهای درسی برای دانش آموزان و کودکان، از کتاب هایی بود که در سراسر دنیا متقاضیان زیادی پیدا کرد. در دوران کرونا بالغ بر ۱ . ۳ میلیارد کودک در سراسر جهان قادر به رفتن مدرسه نبودند و همین مسئله بستر مهمی را برای تجارت کتاب های آموزش خانگی فراهم کرد، تا حدی که فروش کتاب های آموزشی در بریتانیا ۲۳۴ درصد افزایش یافت.
راهکارهای فرهنگ سازی برای کتابخوانی
در پایان اگر بخواهیم به عنوان جمع بندی نهایی مطالب عنوان شده، به نقشه راه مناسبی برای ارتقای فرهنگ کتابخوانی دست یابیم، می توانیم به موارد متعدد و مهمی در این راستا اشاره کنیم. مهم ترین عاملی که باعث افزایش سرانه مطالعه و کتابخوانی در کشورها می شود، فرهنگ سازی مطالعه در دوران کودکی است.
محصور کردن کودک تنها با کتاب های درسی یا کتاب های نامناسب و سطح پایین (چاپی یا الکترونیکی) و توجه بیش از حد به تفریحات دنیای دیجیتال، یکی از مهم ترین مسائلی است که به کودکان آسیب می زند. با آشنا شدن کودک با فضای فرهنگی، استفاده از محصولات این عرصه نیز برای افراد نهادینه خواهد شد. در این میان، نباید به اهمیت کتابخوان بودن والدین کودکان بی توجه بود. تاثیری که والدین به طورمستقیم بر فرزندان خود می گذارند، از آموزش های مدرسه تاثیرگذارتر است.
اشتراک گذاری کتاب و عضویت در کلوپ های کتابخوانی از دیگر راهکارهای مهم افزایش سرانه مطالعه است. فراتر از محیط مدرسه و خانواده، جامعه می تواند در پرورش فرهنگ مطالعه نقش جدی داشته باشد.
سخن پایانی
کارشناسان معتقدند کمبود کتابخانه در تمام مناطق شهری از جمله روستاها، نبود آموزش مناسب برای کودکان و نوجوانان برای استفاده صحیح از زمان و اوقات فراغت، نبود کتاب های مناسب سطوح مختلف سنی، فکری و حتی عقیدتی می تواند از دلایل پایین بودن سطح مطالعه در ایران باشد. در دهه های گذشته، بنیادی به نام کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در ایران بنا نهاده شد که وظیفه اصلی آن، توسعه فرهنگ کتابخوانی و پرورش اصولی کودکان و نوجوانان بود. چندی پیش، دولت خبر داد که به دلیل سودآور نبودن این بنیاد، قصد دارد تا کتابخانه های کانون پرورش فکری را در سراسر کشور تعطیل کند. سوال اساسی اینجا است که دولت چه انتظاری از یک بنیاد مهم فرهنگی در کشور دارد. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، مدت های زیادی است که نتوانسته در پرورش و بهبود وضعیت تربیتی کودکان و نوجوانان قدم مثبتی بردارد. آیا وظیفه دولت در شرایط کنونی، اقدامی غیر از اصلاح روند فعلی است؟ ارتقای فرهنگ و تربیت صحیح کودکان، چه سودی مهم تر از ساخت جامعه ای بهتر برای آینده کشور دارد؟ متاسفانه گاهی نگاه کوتاه مدت دولت ها به تمامی امور اقتصادی، به مسائل فرهنگی نیز سرایت کرده و نمی توان به آینده شرایط فرهنگی و افزایش سرانه مطالعه در کشور امیدوار بود.
