کارایی سیاست ‌ های مالی در گرو تناسب ابزارهای مالی یعنی درآمدها و مخارج دولتی و همچنین انعطاف ‌ پذیری و تاثیرگذاری آنها بر اهداف اقتصادی دولتمردان برای اداره کشور است. در اقتصاد ایران، عواملی مانند وابستگی بودجه دولت به درآمدهای نفتی و انعطاف ناپذیری مخارج دولت، باعث ناکارآمدی سیاست ‌ های مالی شده که این موضوع به نوبه خود نقش درآمدهای مالیاتی را در کاهش کسری بودجه دولتی و نوسانات آن کم رنگ کرده است. دولت سیزدهم سعی دارد با تغییرپایه مالیاتی نقش درآمدهای حاصل از مالیات را در تامین بودجه پررنگ کند. اقتصاددانان بر این باورند که شوک مثبت در درآمدهای نفتی و مالیاتی باعث کاهش کسری بودجه دولت هم در کوتاه مدت و هم در بلند مدت می ‌ شود، اما نقش درآمدهای نفتی در کاهش کسری بودجه بیشتر از نقش درآمدهای مالیاتی است. با تصمیم ‌ گیری ‌ های دولت در زمینه شیوه مالیات ‌ ستانی این گمان وجود دارد که اصلاح شدید و جامع نظام مالیات ‌ ستانی کشور در یک سال اخیر باعث می ‌ شود بودجه ۱۴۰۲ بدون نیاز به درآمدهای نفتی بسته شود. صمت درباره نقش مالیات در بودجه سال ۱۴۰۲ با اقتصاددانان به گفت ‌ وگو پرداخته است.

هزینه ‌ باید از طریق مالیات و عوارض تامین شود

آلبرت بغزیان، اقتصاددان و استاددانشگاه تهران در رابطه با نقش مالیات در تامین بودجه سالانه کشور به صمت گفت: سهم مالیات در منابع بودجه عمومی در سال ۱۴۰۱ حدود ۴۰ درصد در نظر گرفته شده که نشان می ‌ دهد دولت در شرایط فعلی تحریم با استفاده از این فرصت تلاش کرده از بودجه نفتی فاصله بگیرد.

وی افزود: دولت برای اداره امور اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کشور نیاز به درآمد دارد که این هزینه ‌ ها معمولا از طریق دریافت مالیات و عوارض تامین می ‌ شود.

وی با تاکید بر اینکه درکشوری مثل ایران راه تامین هزینه ‌ های دولت کمی با سایر کشور ‌ های دنیا تفاوت دارد تصریح کرد: ایران به دلیل دارابودن منابع طبیعی فراوان می ‌ تواند بودجه سالانه کشور را طریق فروش نفت تامین کند.

کسری و مازاد بودجه

این استاد دانشگاه یادآور شد: کشورهایی که از طریق فروش منابع زیرزمینی بودجه کشورشان را تامین می ‌ کنند با نوسانات جهانی نرخ این منابع زیرزمینی گاهی با کسری و گاهی با مازاد بودجه روبه ‌ رو می ‌ شوند.

بغزیان در ادامه توضیح داد: در این کشورها از جمله ایران حسابی به نام صندوق ذخیره ارزی یا صندوق توسعه ملی وجود دارد تا پول مازاد بودجه برای روز مبادای کشور در این حساب ذخیره شود.

وی افزود: در کشور ما در گذشته به ‌ دلیل وجود درآمدهای نفتی، نیاز کمتری به تامین هزینه ‌ های دولت از محل درآمدهای مالیاتی احساس می ‌ شد، اما در سال ‌ های اخیر به ‌ دلیل اعمال تحریم ‌ های بین ‌ المللی لزوم تأمین مالی حداکثری هزینه ‌ های دولت از طریق منابع پایدار مالیاتی بر همگان آشکارتر شده است.

شکاف مالیاتی

وی با اشاره به اینکه قطعا بودجه ۱۴۰۲ غیر وابسته به درآمدهای نفتی تدوین خواهد شد بیان کرد: جرم ‌ انگاری فرار مالیاتی و الزام به پرداخت مالیات، مسیر جدیدی را در جهت اداره کشور برای دولتمردان تبیین کرده است. موفقیت در این مسیر کاملا به شرایط اداره کشور بستگی دارد؛ اینکه دولت تا چه میزان بتواند کسری بودجه را از طریق مبارزه با فرار مالیاتی کند.

این استاد دانشگاه در خصوص بحث فرار مالیاتی پیشنهاد کرد: به ‌ جای فرار مالیاتی بهتر است از مفهوم شکاف مالیاتی استفاده شود. شکاف مالیاتی برابر است با اختلاف میزان مالیاتی که طبق قوانین و مقررات موجود باید اخذ شود با آنچه عملا وصول می ‌ شود. در حقیقت شکاف مالیاتی، مجموع فرار و اجتناب مالیاتی است که به عوامل مختلفی بستگی دارد.

وی افزود: در زمینه کمیت شـکاف مالیـاتی به ‌ دلیل ماهیـت اجـزای تشـکیل ‌ دهنده آن، امـکان اندازه ‌ گیری دقیق وجود ندارد، با این حال روش ‌ های مختلفی برای برآورد میزان شکاف مالیاتی وجود دارد که استفاده از هریک از روش ‌ ها منجر به نتایج متفاوتی می ‌ شود.

دو شرط مالیاتی

این اقتصاددان اظهارکرد: در صورتی که قرار باشد مالیات بخش اعظمی از کسری بودجه را جبران کند، لازم است دو پیش ‌ شرط در نظام مالیات ‌ ستانی حاکم شود؛ اول اینکه هوشمندسازی نظام مالیاتی انجام شود و پایگاه ‌ های اطلاعاتی مختلف مربوط به نظام بانکی، گمرک، شبکه توزیع و اطلاعات مربوط به دارایی ‌ های افراد و... به سامانه جامع مالیاتی متصل شود. وی در تشریح پیش ‌ شرط دوم توضیح داد: باید در قوانین و رویه ‌ های مالیاتی تغییر صورت گیرد؛ به نحوی که مالیات بر ثروت و دارایی و پایه ‌ های جدید مالیاتی جایگزین مالیات بر فعالیت ‌ های مولد شود.

این استاددانشگاه در ادامه بیان کرد: باید در بودجه ۱۴۰۲ از مالیات بخش تولید کاسته و به ‌ جای آن از دارایی ‌ ها و افزایش نرخ ناشی از تورم دارایی ‌ ها، مالیات بیشتری گرفته شود و دولت در جهت بازتوزیع آن اقداماتی شایسته انجام دهد. همچنین باید معافیت ‌ های غیرضروری که مسیر فرار مالیاتی می ‌ شوند را حذف کرد.

کاهش درآمد سرانه

وی ضمن انتقاد از عملکرد دولت مالیات ‌ ستانی در سال ۱۴۰۱ گفت: امسال بیشتر درآمدهای مالیاتی از محل مالیات حقوق ‌ بگیران محقق شد؛ یعنی دولت در شرایطی به دنبال تنوع پایه ‌ ها و افزایش درآمدهای مالیاتی به منظور پوشش کسری بودجه است که درآمد سرانه ملی و قدرت خرید ایرانیان طی سال ‌ های اخیر، به ‌ شدت کاهش یافته است.

این اقتصاددان در پاسخ به این پرسش که آیا افزایش درآمدهای مالیاتی با وجود کاهش درآمد سرانه، موجب فشار اقتصادی به اقشار جامعه شده است توضیح داد: فشار اقتصادی به دنبال حذف ارز ترجیحی به ‌ وجود آمده و سهم مالیات هنوز در این موضوع بسیار ناچیز است.

وی با تاکید بر اینکه کسری بودجه تورم ایجاد می ‌ کند گفت: درآمد حاصل از مالیات باید به تولید تزریق شود اما متاسفانه این پول به تولید نمی ‌ رسد و صرف جبران کسری بودجه دولت می ‌ شود.

بغزیان خاطرنشان کرد: وقتی دولت ‌ ها کسری بودجه را از محلی مناسب تامین نمی ‌ کنند بدهی انباشته به وجود می ‌ آید وهمین موضوع زمینه ‌ ساز استقراض دولت از بانک ‌ ها به ‌ ویژه بانک مرکزی است.

این استاد دانشگاه اعمال پایه مالیاتی جدید را در شرایط معیشتی کنونی، سیاستی محکوم به شکست دانست و بیان کرد: اساسا از طریق اعمال پایه مالیاتی جدید کسری بودجه تامین نخواهد شد و سرک کشیدن به حساب بانکی افراد به بهانه اخذ مالیات درد مشکل کسری بودجه کشور در شرایط تحریم را دوا نمی ‌ کند.

«چاپ پول» روش غلط تامین مخارج دولت

امرالله امینی، اقتصاددان و استاد دانشگاه در رابطه با نقش مالیات در تامین بودجه کشور به صمت گفت: به طور کلی، درآمدهای مالیاتی تنها یکی از منابع پیش ‌ بینی شده در بودجه کشور است و درآمدهای نفتی و استقراض از آینده (فروش اوراق) نیز از دیگر منابع مهم دولت ‌ ها برای تأمین مخارج خود به حساب می ‌ آیند؛ البته در کنار این روش ‌ های مرسوم، «چاپ پول» که پیامدهایی منفی از جمله تشدید تورم دارد، برای تامین مخارج همواره مدنظر قرار گرفته است. وی افزود: درآمدهای مالیاتی در مقایسه با منابع دیگر، بهترین و سالم ‌ ترین روش تامین هزینه ‌ های دولت محسوب می ‌ شود. البته تلاش برای کاهش هزینه ‌ های دولت هم امر مهمی است که می ‌ توان به مرور زمان به آن دست یافت و قطعا به صورت یکباره اتفاق نمی ‌ افتد. این اقتصاددان درباره ارتباط مالیات و درآمد سرانه ملی گفت: در مفاهیم اقتصادی، تولید ناخالص داخلی و مالیات با یکدیگر ارتباط معناداری دارند. وی با بیان اینکه استانداردهای جهانی بیانگر آن است که نسبت دریافت مالیات در یک کشور از کل تولید ناخالص ملی باید ۲۵ درصد باشد، گفت: در ایران با وجود گستردگی معافیت ‌ های مالیاتی و سایر ملاحظات، نسبت 8 درصدی مالیات از تولید ناخالص داخلی نیز مطلوب است، اما متاسفانه به دلیل فرار مالیاتی در کشور این نسبت درحال ‌ حاضر حدود ۴ درصد است.

موفقیت در گرو اظهارنامه

وی با بیان اینکه اگر نظام مالیاتی بتواند پول ‌ شویی را در کشور کنترل کند، رشوه، رانت و قاچاق تا ۹۰ درصد کاهش پیدا می ‌ کند، گفت: این کار به ‌ وسیله دقت در اظهارنامه ‌ های مالیاتی محقق خواهد شد.

این استاددانشگاه با بیان اینکه سلامت دارایی هنگامی محقق می ‌ شود که در انتهای هرسال هر فرد اظهارنامه مالیاتی را تکمیل کند، اظهار کرد: در این شیوه، اگر کارمندی که دارای حقوقی مشخص است به طور ناگهانی یک خانه چندمیلیارد تومانی خریداری کند، موظف است مسیر پول دریافتی خود را به سازمان امور مالیاتی نشان دهد.

امینی به انتقاد از شیوه خوداظهاری پرداخت و گفت: درحال ‌ حاضر تنها فروشگاه ‌ ها و شرکت ‌ های رسمی مالیات خود را پرداخت می ‌ کنند و فرار مالیاتی گسترده در کشور وجود دارد.

مالیات ستانی هوشمند

وی در ادامه خاطرنشان کرد: نظام مالیاتی باید از خرید و فروش بیت ‌ کوین یا خریدوفروش ارز در بازار آزاد مالیات دریافت کند. علاوه بر این هنگامی که فاکتور رسمی سامانه ‌ ای جهت خریدوفروش طلا و سکه صادر نمی ‌ شود، متأسفانه مالیات این بخش نیز به طور تمام ‌ وکمال دریافت نمی ‌ شود.

این استاد دانشگاه توضیح داد: در ایران متاسفانه بسیاری از سازمان ‌ ها و نهاد ‌ ها مالیات نمی ‌ دهند، به همین دلیل همخوانی بین درآمد و میزان مالیات تعیین شده وجود ندارد و مبالغ اخذ شده مالیات توسط دولت خیلی کم است و با راه ‌ اندازی سامانه مودیان مالیاتی و پایانه ‌ های فروشگاهی تمام فعالان اقتصادی، نهادها، ارگان ‌ های دولتی، صنوف و... موظف به ثبت ‌ نام در این سامانه و باید برای کلیه فروش ‌ های کالا و خدمات خود صورت حساب الکترونیکی منطبق با استانداردهای سازمان امور مالیاتی صادر کنند. این شیوه هوشمند مالیات ستانی باعث ایجاد تعادل بین درآمد و مالیات افراد و شفافیت می ‌ شود.

وی ضمن انتقاد از عدم افزایش مالیات متناسب با تورم گفت: در سال ۰۱ ۱۴ به یکباره مالیات ۳۰ برابر افزایش یافته و باعث اعتراض فعالان اقتصادی شده، در حالی ‌ که بهتر بود این افزایش مالیات از سال ‌ های قبل به ‌ صورت پلکانی انجام می ‌ شد.

این اقتصاددان اظهار امیدواری کرد: در بودجه ۱۴۰۲ مالیات پلکانی افزایش یابد و مجلس هر چه سریع ‌ تر طرح مالیات بر عایدی سرمایه را به تصویب برساند تا از سرازیری سرمایه ‌ های سرگردان به بازارهای مالی جلوگیری شود.

وی ادامه داد: اگر میزان مالیات سال آینده نیز مانند امسال با جهش همراه باشد دود تورم و افزایش مالیات تنها به چشم کارمندان خواهد رفت زیرا این قشر به ‌ طور مستقیم مالیات می ‌ پردازند؛ بنابراین از آثار جهش میزان مالیات آسیب خواهند دید.

سخن پایانی

بودجه ۱۴۰۲ درحالی ماه آینده راهی مجلس می ‌ شود که گمانه ‌ زنی ‌ ها حاکی از رشد چشمگیر سهم مالیات در منابع بودجه است. استقلال بودجه از نفت رویایی است که ایران ۷۰ سال در انتظار تحقق آن بوده، اما کارشناسان منتقد به شیوه مالیات ‌ ستانی شرایط فعلی کشور به دلیل اعمال تحریم ‌ ها را مناسب برای اجرای این استقلال بودجه از نفت نمی ‌ دانند. زیرا معتقدند افزایش مالیات تنها در مورد کسانی اعمال می ‌ شود که به روش مستقیم مالیات می ‌ پردازند و همچنان کسانی که فرار مالیاتی دارند در حاشیه امن این موضوع باقی خواهند ماند، چراکه سرکشی به حساب افراد حقیقی و حقوقی نمی ‌ تواند رقم قابل توجهی از درآمد را برای بودجه کشور به ارمغان بیاورد.