بنا بر آنچه گفته شد، لازمه صدور بیمه حمل‌ونقل کالا این است که بیمه‌گذار پیش از آن از وضعیت مورد بیمه و چگونگی حمل آن اطلاع داشته باشد و این اطلاعات را در اختیار بیمه‌گر قرار دهد. این ترتیبی است که درباره هر حمل باید رعایت شود و در صورتی‌که بیمه‌گذار مراجعات زیادی داشته باشد و کالاهای مختلفی را در معرض حمل‌ونقل قرار دهد، برای هر مورد باید بیمه جداگانه‌ای از بیمه‌گر دریافت کند. با صدور یک بیمه ساده، بیمه‌گذار ملزم نخواهد بود کالای موردبیمه را یکجا حمل کند و حمل به‌دفعات نیز مجاز است اما آنچه اهمیت دارد این است که ارزش کل مورد بیمه و موضوعات دیگری که مطرح شده باید معلوم بوده و در بیمه قید شود. آنچه در ادامه می‌خوانید گفت‌وگوی صمت با علیرضا شباهنگ، کارشناس بیمه بازرگانی و کارشناس رسمی دادگستری در حوزه بیمه، درباره این نوع بیمه‌نامه و اهمیت آن در اقتصاد ایران است.

بیمه حمل‌ونقل چیست؟

برخی مواقع، صدور بیمه‌نامه‌‌های حمل‌ونقل ساده (بیمه‌های باربری داخلی، خارجی و ترانزیت) به‌دلیل تعداد بالای تکرار آن، به‌صرفه نیست. از طرفی می‌توان مدت اعتبار را از دیگر وجوه تمایز میان بیمه با قرارداد دانست. این بیمه‌ها معمولا یک‌ساله هستند اما برای قرارداد محدودیت زمانی وجود ندارد.

بیمه حمل‌ونقل کالای عمومی، یک قرارداد کلی است که بین بیمه‌گر و بیمه‌گذار منعقد و در آن شرایط اصلی بیمه و رئوس کلی حقوق و تعهدات طرفین معین می‌شود. البته مشخصات محموله‌ها و نحوه حمل آنها زمانی به اطلاع بیمه‌گر می‌رسد که بیمه‌گذار اقدام به حمل کالا می‌کند. با صدور چنین قراردادهایی، تمامی حمل‌ونقل‌هایی که بیمه‌گذار در آینده انجام می‌دهد، تحت پوشش بیمه قرار می‌گیرد. این بیمه مشروط بر این است که بیمه‌گذار مشخصات و نحوه حمل کالا و وسیله حمل، مبدأ و مقصد و به‌طور کلی آنچه در بیمه‌نامه پیش‌بینی‌نشده و احتیاج به تصریح دارد را پیش از حمل به اطلاع بیمه‌گر برساند تا بیمه‌گر نسبت به صدور گواهی بیمه اقدام کند.

بیمه حمل‌ونقل چه زیرمجموعه‌هایی دارد؟

بیمه‌های باربری یا حمل‌ونقل کالا که یکی از فنی‌ترین رشته‌های بیمه‌ای در صنعت بیمه است، از یک سو بستگی به نحوه حمل، به شکل زمینی، دریایی و هوایی به‌عنوان بیمه‌های حمل‌ونقل زمینی، دریایی و هوایی صادر می‌شوند و از سوی دیگر، با توجه به منطقه جغرافیایی و نوع خدماتی که این رشته بیمه‌ای در سطح داخلی و بین‌المللی ارائه می‌دهد، به بیمه حمل‌ونقل داخلی، وارداتی، صادراتی و ترانزیت نیز تقسیم می‌شود که می‌توان آن را زیرمجموعه‌های این رشته تلقی کرد.

بیمه‌های باربری یا حمل‌ونقل از زمان پیدایش تجارت بین‌الملل به‌صورت‌های گوناگون مورداستفاده قرارگرفته‌اند و با توجه به موضوع واردات و صادرات و نقل‌وانتقالات در سطح جهانی، قوانین و مقررات خاصی با عنوان کلوزهای استاندارد به‌منظور ایجاد چارچوبی هماهنگ و استاندارد که عموما موردپذیرش همه کشورها باشد، از سوی انستیتو بیمه‌گران لندن (لویدز) در این زمینه تدوین شده که آخرین شرایط آن به شرایط A، B و C معروف است.

بیمه‌های باربری (حمل‌ونقل) چه حوادثی را پوشش می‌دهند؟

در بیمه‌های باربری یا حمل‌ونقل، بیمه‌گر در مقابل دریافت حق بیـمه از بیمه‌گذار، متعهد می‌شود چنانچه در جریان حمل کالا از نقطه‌ای (مبدأ حمل کالا) به نقطه دیگر (مقصد حمل کالا)، بر اثر وقوع خطرهای موضوع بیمه، کالا تلف یا دچار خسارت شد یا بیمه‌گذار هزینه‌هایی در رابطه با این خطرات متحمل شد، با توجه به شرایط و مفاد بیمه‌نامه صادرشده، خسارت‌های وارد را جبران کند.

علاوه بر آن، در بعضی موارد مطابق شرایط بیمه‌نامه صادرشده، زیان وارده به اشخاص ثالث نیز از طریق این بیمه جبران می‌شود.

بنابر حوادث تحت پوشش، بیمه‌نامه‌های باربری یا حمل‌ونقل، بستگی به نوع بیمه‌نامه صادرشده و شرایط بیمه‌نامه دارد.

دامنه وسیع انواع پوشش‌ها در بیمه‌نامه‌های حمل‌ونقل یا باربری، بیانگر تنوع کالاهای در حال حمل و نیازهای متنوع بیمه‌ای صاحبان کالا است. بیمه‌نامه‌های باربری داخلی عموما تابع ضوابط و مقررات داخلی است اما بیمه‌نامه‌های وارداتی و صادراتی علاوه بر مصوبات شورای‌عالی بیمه در این زمینه، با توجه به نحوه حمل از شرایط و کلوزهای استانداردی به‌عنوان A، B و C که از سوی انستیتو بیمه‌گران لندن تدوین و همواره بروزرسانی می‌شود، تبعیت می‌‌کنند. حوادث و خطراتی که تحت پوشش بیمه‌ای هر یک از این کلوزها قرار می‌گیرد، متفاوت خواهد بود که ضعیف‌ترین و محدودترین آن پوشش با شرایط C و کامل‌ترین آن در بیمه‌نامه‌های با شرایط یا کلوز A ارائه می‌شود که بیش از ۴۰ نوع خسارت و خطر اعم از جزئی، کلی، زیان همگانی، هزینه نجات و... را شامل می‌شود اما به‌دلیل جزئیات زیاد، امکان و فرصت اشاره به آنها در اینجا وجود ندارد و علاقه‌مندان می‌توانند شرایط استاندارد هر یک از این پوشش‌ها یا کلوزها را در متون بیمه‌ای مرتبط مطالعه کنند.

در کلوز A به‌جز استثنائات مندرج در کلوز، هر خطری که احتمال وقوع آن در جریان حمل کالا وجود دارد، تحت پوشش است و در واقع بار اثبات مواردی که تحت پوشش نیست، بر عهده بیمه‌گر است. لازم است یادآوری کنم به‌دلایل گوناگون، شرایط حاکم بر بیمه‌نامه‌های صادرشده در ایران در این رشته، به‌طور دقیق و جامع از همه شرایط و استاندارد جهانی تدوین‌شده تبعیت نمی‌کنند و به همین دلیل در برخی مواقع همین موضوع نیز مشکلاتی را در زمان رسیدگی به خسارت‌های تحت پوشش ایجاد می‌کند.

بیمه‌های باربری چه چالش‌ها و مشکلاتی پیش‌روی خود دارند؟

عمده مشکلات و چالش‌های این رشته را می‌توان به اختصار به شرح ذیل عنوان کرد:

۱-کمبود نیروی انسانی متخصص و آشنا به ضوابط و مقررات حاکم بر این رشته

۲- رشد اقتصادی پایین و رکود اقتصادی حاکم بر کشور و عدم‌توسعه اقتصادی مناسب در سال‌های اخیر

۳- تحریم‌های اقتصادی و ایجاد اختلال در نقل‌وانتقالات بانکی و نبود بستر ارتباطی مناسب، باثبات و مطمئن برای تعامل اقتصادی با جهان و انجام واردات و صادرات

۴- اثرات منفی تحولات و سیاست‌های ارزی و نرخ ارز بر اقتصاد و صادرات و واردات

۵-ناتوانی در ارائه پوشش‌های موردنیاز به محمولات تجارت بین‌الملل به‌دلیل نداشتن روابط اقتصادی با دنیا یا عدم‌پذیرش پوشش‌های ارائه‌شده از سوی شرکت‌های بیمه داخلی

۶- نبود شرکت‌های بیمه تخصصی در زمینه بیمه‌های باربری و نبود شبکه گسترده تسویه‌کنندگان کارآمد در سطح دنیا و...

عملکرد بیمه‌های باربری را در حال‌حاضر چگونه ارزیابی می‌کنید و رونق تجارت داخلی و خارجی چه تاثیری بر جایگاه این رشته بیمه‌ای دارد؟

اقتصاد بیشتر کشورهای در حال توسعه وابستگی شدیدی به واردات مواد، کالاها و ماشین‌آلات صنعتی از خارج داشته و تامین مالی این‌گونه واردات، صدور هر چه بیشتر مواد معدنی و مواد اولیه و... را سبب می‌شود و این چرخه باعث افزایش تجارت اعم از داخلی و خارجی خواهد شد.

بیمه‌های باربری از یک سو ارتباط مستقیمی با واردات و صادرات و از سوی دیگر، واردات و صادرات نیز ارتباط مستقیمی با شرایط اقتصادی کشور و حتی اقتصاد کل جهان دارد.

چنانچه روابط تجاری و تعاملات اقتصادی با دنیا گسترده، فراگیر و همراه با رشد باشد، بیمه‌های باربری اعم از زمینی و ریلی، دریایی و هوایی نیز به‌صورت موفق و همگام با این رشد تجارت، تداوم یافته و به موازات آن بهبود خواهند یافت و این وضعیت نقش بسیار موثری در رونق بیمه‌های حمل‌ونقل ایفا خواهد کرد.

بدون تردید بیمه‌های باربری و بیمه‌گران این رشته، جایگاه بسیار مهمی در رونق تجارت اعم از داخلی و خارجی و در کنار طرفین تجاری و حمل‌کنندگان کالاها، بیمه‌گران با ارائه پوشش‌های بیمه‌ای و تسویه به‌موقع خسارت‌ها نقش اقتصادی حائز اهمیتی در حفظ سرمایه‌ها و پیامدهای اقتصادی آن دارند. بیمه باربری به‌عنوان یک سند مالی در کنار بارنامه خریدوفروش و... نقش موثری در ایجاد تسهیلات در معاملات تجاری ایفا می‌کند.

بیمه‌های باربری در پرتفوی شرکت‌های بیمه از چه موقعیتی برخوردار هستند؟

به‌طور خلاصه در شرایط فعلی اقتصاد، بیمه‌های باربری سهم مناسبی در پرتفوی شرکت‌های بیمه و صنعت بیمه ندارند. طبق آمارهای موجود، در یک دوره پنج‌ساله، کل حق بیمه باربری در پایان سال ۱۳۹۵ حدود ۹۹۲‌.‌۲ میلیارد ریال و در پایان سال ۱۳۹۹ حدود ۲۷۵‌.‌۱۲ میلیارد ریال و سهم بیمه‌های باربری در پرتفوی حق بیمه صنعت بیمه در پایان سال ۱۳۹۵ کمتر از یک درصد و در پایان سال ۱۳۹۹ حدود ۵/۱ درصد بوده است.

نقش نظام بانکی و تحریم‌ها در توسعه بیمه‌های باربری را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

نقش نظام بانکی دو بخش جداگانه قابل بررسی است؛

یک؛ موضوع تحریم است. باید اعتراف کنیم، تحریم بخش‌های مختلف اقتصاد کشور را تحت‌تاثیر قرار داده و بیمه‌های حمل‌ونقل (باربری) نیز به‌دلیل ارتباط تنگاتنگ با تجارت و اقتصاد بین‌الملل همانند سایر بخش‌ها تحت‌تاثیر تحریم‌ها قرارگرفته است.

بدون تردید نظام بانکی به‌عنوان یکی از عوامل مهم تولید و شکوفایی اقتصادی و تأمین‌کننده منابع مالی و تسهیل‌کننده معاملات، نقش موثری در توسعه اقتصادی به‌صورت کلی و تجارت بین‌الملل و واردات و صادرات خواهد داشت.

ارزیابی‌ها نشان می‌دهد کارکرد نامناسب نظام بانکی در سطح جهانی به‌دلیل تحریم‌های اقتصادی و بانکی اعمال‌شده طی سال‌های اخیر و تحریم بانک مرکزی و قطع سوئیفت به‌طور مستقیم و غیرمستقیم و نیز تحریم بانک‌های کشور از طریق عدم‌پذیرش اعتبارات اسنادی (LC) آنها از سوی بانک‌های خارجی و تداوم محدودیت‌های بین‌المللی علیه کشور باعث آسیب‌های جدی و در ابعاد گسترده برای انجام مبادلات اقتصادی و رونق صادرات و واردات و تاثیر منفی بر توسعه بیمه‌های باربری به‌ویژه برای بخش بیمه‌نامه‌های وارداتی و صادراتی شده است، اگرچه باید بپذیریم ریشه تمامی مشکلات را نباید لزوما در تحریم‌ها و مشکلات بانکی بدانیم، بلکه مواردی از قبیل سیاست‌های بازگشت ارز حاصل از صادرات، کاهش سرمایه‌گذاری‌ها به‌ویژه سرمایه‌گذاری خارجی، محدودیت‌ها و تحریم اعمالی بر کشتیرانی، ضعف‌های موجود در سیستم حمل‌ونقل ریلی، تعویق در پیوستن به سازمان تجارت جهانی، و... نیز در این فرآیند بی‌تاثیر نیست.

موضوع دوم، مسائل ارزی است. افزایش نوسانات نرخ ارز، چندنرخی بودن ارز، محدودیت ارز وارداتی، بازگشت ارز حاصل از صادرات و عدم‌امکان گشایش اعتبار اسنادی به دلار و نوسانات شدید نرخ برابری ارزهای دیگر با ریال مانند یورو، عدم‌قبول اعتبارات اسنادی بانک‌های ایرانی، افزایش نرخ کالاهای سرمایه‌ای (ماشین‌آلات و تجهیزات) از سوی فروشندگان خارجی، دسترسی محدود به منابع ارزی و... تاثیر بسیار زیادی بر تمامی بازارها داشته و موجب آسیب جدی به تجارت خارجی، قدرت خرید صادرکننده و واردات و در نهایت تاثیر متقابل روی بیمه‌های حمل‌ونقل یا باربری شده است.