تعیین تعرفه برق براساس پلکان مصرف، از جمله مناسب‌ترین رویکردهای تعرفه‌گذاری برق در بخش خانگی است که در سالیان اخیر در ایران اجرایی شده و در قوانین بودجه سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ کل کشور و همچنین قانون مانع‌زدایی از توسعه صنعت برق موردتاکید قرار گرفته است. بر این اساس، تعرفه‌های آب، برق و گاز باید به‌گونه‌ای اصلاح شوند که تعرفه مشترکان کم‌مصرف تحت‌پوشش کمیته امداد امام‌خمینی (ره) و سازمان بهزیستی برابر صفر، مشترکان تا الگوی مصرف به‌صورت یارانه‌ای، مشترکان پرمصرف بالاتر از الگوی مصرف به‌صورت غیریارانه‌ای و براساس الگوی افزایش پلکانی (آی. بی. تی) تعیین شود. با گذشت 2 سال از تصویب این قانون و اجرایی شدن این قوانین، وضعیت مصرف برق در بخش خانگی، با تاکید بر آثار و نتایج قوانین مذکور، موردبررسی قرار گرفت. طبق بررسی‌های انجام‌شده، سرانه مصرف برق مشترکان خانگی در سال ۱۴۰۱، حدود ۰.۶ درصد کاهش یافته و این کاهش معلول عوامل مختلفی است که به‌نظر می‌رسد یکی از آنها، اصلاح تعرفه‌های برق خانگی باشد. علاوه بر این، با اجرای حکم اصلاح تعرفه برق خانگی براساس الگوی پلکانی، تعرفه‌های برق مشترکان پرمصرف تا حد زیادی افزایش یافته، در حالی که تعرفه مشترکان کم‌مصرف تغییر چندانی را تجربه نکرده است. این مسئله از یک‌سو، باعث اصلاح تعرفه‌های برق بدون فشار به مشترکان کم‌مصرف شده و از سوی دیگر، کاهش نسبی مشترکان پرمصرف را به‌دنبال داشته است.

به‌گزارش صمت، یکی از چالش‌های فعلی بخش انرژی، بالا بودن شدت انرژی است که به‌معنی سهم بالای انرژی در مصارف غیرمولد و همچنین بهره‌وری پایین در بخش‌های مولد است.
در سال‌های گذشته، شدت مصرف انرژی در ایران روند افزایشی و در جهان، روندی کاهشی داشته است. عوامل زیاد در این مسئله اثرگذار هستند و یکی از این عوامل، وضعیت الگوی مصرف انرژی در بخش خانگی است.به‌نظر می‌رسد یکی از عوامل موثر در کنترل مصرف انرژی در این بخش، نظام تعرفه‌گذاری باشد. از طرف دیگر، حذف یارانه‌های انرژی و افزایش تعرفه‌ها، موجب فشار اقتصادی بر خانوارها شده است و تبعات اجتماعی در پی دارد.در چنین وضعیتی، یکی از راهکارهای موثر در مدیریت مصرف انرژی بخش خانگی، اجرای نظام افزایش پلکانی تعرفه‌های انرژی است، به‌طوری‌که یارانه انرژی برق به مشترکان با مصرف بیش از حد متعارف تعلق نگیرد یا این مشترکان از یارانه کمتری نسبت به مشترکان کم‌مصرف برخوردار شوند.این رویکردها همچنین عدالت در تخصیص یارانه را نیز افزایش می‌دهد، زیرا در این صورت اعمال تعرفه ثابت برای انرژی، مشترکان با مصرف بیشتر، از یارانه بیشتری برخوردار خواهند شد.

سهم ۳۲ درصدی مشترکان خانگی از مصرف برق

در سال ۱۴۰۱ کل مصرف برق کشور حدود ۳۱۷ میلیارد کیلووات ساعت بوده که از ۳۲ درصد آن توسط مشترکان برق خانگی مصرف شده است. به‌طورکلی مشترکان برق به بخش‌های خانگی، صنعتی، کشاورزی، عمومی، روشنایی معابر و سایر دسته‌بندی می‌شود.سهم مشترکان خانگی در این سال‌ها تعییر چندانی نداشته، به‌نحوی‌که فقط در سال ۹۰ و در پی اجرای قانون اصلاح الگوی مصرف، تاحدودی کاهش یافته و در سال‌های بعد دوباره افزایش یافته است.گفتنی است، سهم بخش خانگی از مصرف برق کشور در ماه‌های مختلف سال، تغییر می‌کند.

روند مصرف برق در بخش خانگی در سال‌های گذشته صعودی بوده و علاوه بر ورود مشترکان جدید بخش خانگی، تغییر الگوی مصرف مشترکان نیز در آن اثرگذار است، چراکه تغییرات سرانه مصرف برق مشترکان خانگی، نیز نشان‌دهنده افزایش مصرف سالانه برق توسط هر مشترک خانگی است.در 2 دهه گذشته میزان مصرف برق در بخش خانگی و سرانه مصرف در این بخش به‌ترتیب ۲۰۰ و ۳۲ درصد افزایش پیدا کرده و به‌معنی آن است که شیب افزایش مصرف برق بیش از رشد تعداد مشترکان بوده و افزایش مصرف برق در این سال‌ها فقط به‌دلیل ورود مشترکان جدید نبوده و مصرف سرانه هر مشترک نیز سالانه حدود ۱.۳ درصد رشد کرده که از دلایل اصلی آن به غیر از ورود تجهیزات جدید و افزایش سطح رفاه مصرف کنندگان، نرخ پایین تعرفه برق در این بخش است.فقط در سال ۱۳۹۰ و در نتیجه اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها، سرانه مصرف برق مشترکان خانگی کاهش قابل‌توجهی داشته است. این آمار بیانگر اهمیت توجه به برنامه‌های بهینه‌سازی مصرف برق در بخش خانگی و لزوم در اولویت قرار دادن طرح‌های مدیریت و کنترل مصرف نسبت به افزایش تولید است. مدیریت و بهینه‌سازی مصرف انرژی تنها از مسیر اصلاح الگوی مصرف میسر نیست و باید محیط مصرف انرژی مشترکان هم بهبود پیدا کند.

معضلات نظام تعرفه‌گذاری

تعیین تعرفه‌های برق برای مشترکان خانگی با پیچیدگی‌های زیادی همراه است. این تعرفه‌ها باید به‌گونه‌ای باشد تا ضمن کمک به مدیریت مصرف، باعث فشار اقتصادی بر خانواده‌ها نشده و با شرایط آب‌وهوایی و در نتیجه الزامات مصرف برق هر ناحیه همخوانی داشته باشد. در نیم قرن گذشته، متوسط نرخ برق در ایران دچار تغییرات زیادی شده است.از اهداف اصلی طرح افزایش پلکانی تعرفه برق، افزایش نرخ تعرفه برای پرمصرف‌ها و ثبات نسبی نرخ برق برای مشترکان کم‌مصرف بوده است. برای تحقق این مهم، باید شیب افزایش نرخ برق نسبت به پلکان مصرف افزایش می‌یافت، نکات زیادی را گواه می‌کند.در سال ۱۴۰۰ (پیش از اصلاح تعرفه پلکانی) شیب افزایش نرخ برق نسبت به پلکان‌های مصرف بسیار ملایم بوده، اما در سال ۱۴۰۲ این موضوع به‌درستی اصلاح شده و شیب افزایش یافته است.این موضوع موجب شده است نرخ برق پلکان‌های پرمصرف، افزایش بیشتری در مقایسه با پلکان‌های کم‌مصرف داشته باشد.

نتایج یک‌ساله یک سیاست

از آنجا که تعرفه‌های برق و شرایط عمومی جدید منطبق بر حکم قانون بودجه سال ۱۴۰۰، در بهمن آن سال ابلاغ شد، بررسی‌ها و برآوردها براساس فروش برق در همین سال انجام شده که قابل‌تسری به سال ۱۴۰۱ نیز هست. اهداف اصلی اجرای نظام افزایش پلکانی، کاهش مصرف برق در بخش خانگی، توزیع عادلانه‌تر یارانه برق و افزایش تعرفه برق پرمصرف‌ها بوده است.
میزان مصرف برق هر مشترک بخش خانگی در سال ۱۴۰۰، در مقایسه با سال ۱۳۹۹ افزایش ۴ درصدی را تجربه کرده که متاثر از عوامل مختلفی چون افزایش متوسط دمای هوای کشور بوده است. کاهش ۰.۶ درصدی مصرف برق در سال ۱۴۰۱، در مقایسه با ۱۴۰۰ نکته مهمی است که البته حذف محدودیت‌های ناشی از شیوع کرونا و کاهش محسوس دما در سال ۱۴۰۱ نسبت به ۱۴۰۰ از مهم‌ترین دلایل آن بوده‌اند، اما در صورت تداوم در سال گذشته و سال‌های بعدی، می‌تواند نشان‌دهنده تاثیر اصلاح نظام تعرفعه‌گذاری برق مشترکان خانگی باشد.
با اجرای طرح افزایش پلکانی تعرفه برق، میزان مصرف مشترکان خانگی برق در سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد مصرف برق حدود ۷۷ درصد از مشترکان خانگی کمتر از الگوی مصرف بوده و این مشترکان ۶۷ درصد از مصرف برق خانگی را به خود اختصاص داده‌اند. ۲۳ درصد مشترکان خانگی هم بیش از الگو مصرف کرده‌اند و سهم برق مصرفی آنها ۳۳ درصد بوده است، در حالی که در سال ۱۴۰۰ مصرف برق حدود ۷۵ درصد مشترکان خانگی کمتر از الگوی مصرف بوده و این مشترکان ۶۶ درصد از مصرف برق خانگی را به خود اختصاص داده‌اند؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد با اجرای طرح تعرفه‌گذاری پلکانی، مصرف برق مشترکان به‌تدریج به مقادیر کمتر از الگوی مصرف متمایل شده است.