در این بین، اتفاقات زمستان سال گذشته شامل قطعی گاز و برق در برخی مناطق کشور که تحت‌تاثیر افزایش مصرف گاز در بخش خانگی و نرسیدن گاز به نیروگاه‌ها رقم خورد، زنگ خطری جدی درباره امکان منفی شدن تراز گاز کشور را به‌صدا درآورد.باوجود تلاش‌های انجام‌گرفته برای تولید حداکثری و تامین کامل گاز در کشور، روند تراز منفی گاز و اعمال محدودیت در گاز مصرفی برخی بخش‌های مصرف‌کننده از سال‌های اخیر شروع و با ادامه روند کنونی مصرف گاز به‌ویژه در ماه‌های سرد سال، به‌طورقطع در چند سال آینده این روند تشدید شده و ممکن است کشور برای تامین نیازهای داخلی با مشکل مواجه شود. صمت در این گزارش چالش‌های پیش‌روی ایران در زمینه بهینه‌سازی و صادرات گاز طبیعی را بررسی کرده است.

ایران، جایگزین مناسب برای صادرات گاز به اروپا

مطابق تعهدات شرکت ملی گاز ایران در افق ۱۴۱۰، میزان تقاضای گاز طبیعی در کشور، بیش از هزار و 350 میلیون مترمکعب در روز خواهد بود؛ در حالی که مقدار گاز قابل‌تحویل حدود ۹۵۰میلیون مترمکعب در روز است. به‌بیان‌دیگر، اختلافی بالغ ‌بر ۴۰۰میلیون مترمکعب در تراز تولید و مصرف گاز طبیعی وجود خواهد داشت. بنابراین کشور با چالش جدی تامین گاز مشترکان و مصرف‌کنندگان بخش‌های خانگی، تجاری، صنایع، پتروشیمی‌ها، سیمان، پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها و صادرات مواجه خواهد بود. با توجه به این آمار نیاز،‌برخی معتقدند امکان توسعه صادرات گاز برای کشور فراهم نیست و باتوجه به شرایط کنونی، ایران نمی‌تواند جایگزین روسیه برای تامین نیاز گازی کشورهای طرف قرارداد روسیه شود. این گزینه از آغاز جنگ اوکراین و روسیه مطرح شده و با اینهمه برخی تاکید دارند، با صرفه‌جویی در مصرف و توسعه مخازن می‌توان در درازمدت، از این فرصت صادراتی به نفع ایران بهره برد.این مسئله تنها منوط به شرایط کنونی نمی‌شود و در صورت فراهم شدن شرایط، ایران می‌تواند از مزایای توسعه صادرات در حوزه گاز بهره ببرد. برای تحقق این مهم، در گام نخست مصرف بهینه باید اتفاق بیفتد و در کنار آن نیز توسعه مخازن باید با جدیت دنبال شود. علاوه بر این، حفظ و پایداری شرایط موجود و توسعه سرمایه‌گذاری نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که اگر محقق شود، می‌توانیم آینده خوبی را برای صنعت گاز ترسیم کنیم. هرزمانی ایران گاز مازاد داشته باشد، این فرصت برایش وجود دارد که به بازارهای اروپایی راه پیدا کند. بنابراین، امکان صادرات گاز ایران به اروپا وجود دارد، اما برای تحقق این اهداف باید به بحث مدیریت مصرف، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه و پایداری تولید گاز، سرمایه‌گذاری در مخازن جدید توجه شود. این درحالی است که اگر با روش فعلی مصرف و برنامه‌ریزی در ذخایر گاز پیش برویم، امکان صادرات گاز به اروپا وجود نخواهد داشت.

توجه به بازاریابی و افزایش صادرات

جواد سلیمان‌پور، کارشناس حوزه انرژی بااشاره به نقش بازاریابی و صادرات گاز در افزایش تولید به صمت گفت: فرض کنید دولت باید با یک دیپلماسی فعال با کشوری‌های همسایه برای توسعه میدان گازی خود وارد تعامل شود. شیوه تعامل بدین‌صورت است که طی قراردادی این کشورها برای توسعه میدان گازی ایران وارد همکاری مشترک شده و بعد از انجام پروژه بخشی از گاز تولیدشده را به مدت چند سال برای خود بردارد، به‌گونه‌ای که اصل و سود پول خود را به‌دست آورد. بعداز مدت مورد نظر در توافق، ادامه صادرات گاز به این کشور با دریافت پول از آنها همراه خواهد بود. این دست از قراردادها به اصلاح قراردادهای فاینانس بوه و در حوزه انرژی بسیار مصطلح هستند.

وی اظهار کرد: برای مثال، یک قرارداد ۲۰ساله منعقد می‌کنیم که برمبنای آن، کشور طرف قرارداد یکی از میادین گازی ما را توسعه دهد و بابت انجام این پروژه، روزانه ۱۰۰میلیون مترمکعب افزایش تولید خواهیم داشت که از این رقم گاز، کشور هدف به مدت ۱۰سال، ۶۰ میلیون مترمکعب گاز را به‌ازای اصل و سود سرمایه‌گذاری به‌صورت رایگان دریافت می‌کند و برای برداشت گاز در بازه زمانی ۱۰سال بعدی، باید پول خرید گاز را به ایران پرداخت کند. در این شیوه همچنین، روزانه ۴۰میلیون مترمکعب گاز برای مصرف در داخل کشور نیز فراهم‌ شده است و بدین‌ترتیب نیاز داخلی نیز تامین می‌شود.

چالش‌های توسعه میادین گازی

سلیمان‌پور گفت: در مجموع به‌نظر می‌رسد توجه به بازاریابی و افزایش صادرات گاز، می‌تواند گره بسیاری از مشکلات در مسیر اجرای پروژه‌های بهینه‌سازی و توسعه میادین گازی را باز کند، به‌گونه‌ای که برای تامین نیاز داخل دیگر نیازی به واردات گاز از کشورهای همسایه نباشد. در همین شرایط شورای‌عالی انرژی و وزارت نفت و سایر مجموعه‌های متولی در حالی چشم‌اندازهای مثبتی برای بهینه کردن مصرف و افزایش تولید مطرح می‌کنند که از محرک اصلی آنها غافل هستند.

تامین مالی پروژه‌ّها

این کارشناس انرژی با بیان اینکه یکی از چالش‌های جدی برای اجرای پروژه‌های بهینه‌سازی مصرف گاز به تامین مالی آنها برمی‌گردد، به صمت توضیح داد: در فرآیندهای فعلی اجرای پروژه‌های بزرگ از جمله بهینه‌سازی پروژه‌های حوزه انرژی، پروژه با هزینه‌کردبخش خصوصی یا دولت آغاز می‌شود، سپس با اجرای پروژه، علاوه بر تامین نیاز داخل می‌توان به صرفه‌جویی گاز هم رسید.

راهکاری برای احیای پروژه‌های بهینه‌سازی

سلیمان‌پور اذعان کرد: اگر گاز مازاد در داخل کشور به‌فروش برسد، به‌دلیل نرخ پایین حامل‌های انرژی، دوره بازگشت سرمایه بسیار طولانی خواهد بود. در این حالت، بخش خصوصی یا دولت هزینه زیادی برای انجام بهینه‌سازی یک پروژه کرده است،اما پول حاصل از فروش داخلی گاز به‌صورت قطره‌چکانی بازخواهد گشت، در نتیجه اجرای پروژه‌های بهینه‌سازی، دارای صرفه اقتصادی نخواهد بود.

وی در پایان گفت: یکی از راهکارهای احیای پروژه‌های بهینه‌سازی در حوزه گاز، ایجاد ظرفیت صادرات گاز ایران به کشورهای منطقه است. بدین‌صورت می‌توان با صادرات بخشی از گاز صرفه‌جویی‌شده، نرخ بازگشت سرمایه طرح‌های بهینه‌سازی را بهبود داد و بخش خصوصی و دولت را به انجام این پروژه‌ها تشویق کرد.

لزوم صرفه‌جویی در مصرف گاز

حسن مرادی، کارشناس انرژی درباره راهکارهای جلوگیری از بروز کمبود گاز در کشور به صمت گفت: در سال‌های گذشته دولت تلاش کرده توزیع منابع گازی را به‌نحوی مدیریت کند که کمبود گاز به مصرف خانگی منتقل نشود. به‌طورقطع، در امسال نیز دولت اجازه نمی‌دهد کمبود گاز مردم را آزار دهد. وی اضافه می‌کند: البته باید توجه داشت، تعادل مصرف و تولید در کشور ما برقرار نیست و اگر منابع جدیدی به تامین گاز اضافه نشود، ممکن است نبود تعادل، برای سالجاری چالش‌برانگیز شود. ایران چندین‌برابر کشورهایی که جمعیت مشابه با آن دارد، گاز مصرف می‌کند، به‌نحوی‌که گفته می‌شود مصرف گاز ایران به‌اندازه کل مصرف کشورهای اروپایی است و شاهد مصرف بی‌رویه گاز در ایران هستیم.

دلایل افزایش مصرف انرژی در ایران

مرادی خاطرنشان کرد: یکی از دلایل افزایش مصرف گاز در ایران نامناسب بودن وسایل گرمایشی است که علاوه بر آلودگی هوا، حجم بالایی از گاز مصرف می‌کند و این موضوع بر صادرات گازی کشور تاثیر منفی گذاشته است.

وی در ادامه افزود: ایران کشوری غنی از انرژی است، به‌طوری‌که از لحاظ وجود ذخایر گازی، رتبه دوم را داشته و رتبه پنجم را هم از نظر تولید دارد. بااین‌حال، در تامین گاز برای فصول سرد سال با مشکل مواجه است. اگر میان مصرف گاز ایران با دیگر کشورها مقایسه‌ای انجام گیرد، بدون تردید مصرف گاز ایران از خیلی کشورها بالاتر است، اما نکته آن است که نمی‌توان بدون در نظرگیری شاخص‌ها و متغیرها این قیاس را انجام داد، زیرا دمای مناطق مختلف دنیا با یکدیگر متفاوت است.

بهینه‌سازی در مصرف و تولید

فقدان بهینه‌سازی در مصرف و تولید گاز، در همه موارد از صنایع تا مصرف‌کنندگان خانگی، موجب مصرف شدید برق تابستانی و گاز زمستانی می‌شود، از این‌رو با اعمال تدابیری چون اصلاح قیمت‌ها، نوآوری و… باید روند مصرف را اصلاح کرد. ممکن است با ادامه این شرایط به‌زودی نه‌تنها آینده صادرات گاز نابود می‌شود، بلکه ممکن است در داخل نیز با کمبود گاز مواجه شویم.

این کارشناس خاطرنشان کرد: ممکن است مصرف گاز در شهرها و روستاهای کوچک به‌دلیل سرما و نبود امکانات گرمایشی مناسب بسیار بیشتر باشد، در حالی‌ که در همین مناطق دهک‌های کم‌درآمدتر ساکن هستند. برای ممانعت از این تلفات بالا، ضرورت بهینه‌سازی در مصرف و تولید وجود دارد.

وی ادامه داد: این موضوع که گفته شود، قشر مرفه مصرف بالاتر و مابقی دهک‌ها مصرف پایین‌تری دارند، چندان کارشناسانه نیست. گفتنی است، بالاترین دهک، ۳۰ درصد مصرف بیشتر و پایین‌ترین دهک هم ۴۰ درصد مصرف کمتری در حوزه گاز داشته‌اند. بر این اساس، حجم مصرف تفاوت خیلی زیادی در دهک‌های مختلف ندارد. هرچند که خانه‌های بزرگ به‌طبع بنا بر مساحتی که دارند، گاز بیشتری برای تامین گرمایش زمستان مصرف می‌کنند، اما نه آن‌قدر بیشتر که تفاوت فاحشی بین مصرف این دهک‌ها، وجود داشته باشد.

چالش‌های جدی سر راه افزایش تولید

مرادی گفت: تحریم و نبود امکانات و تکنولوژی، موجب شد تا افزایش تولید محقق نشود. از سوی دیگر نیز، مصرف گاز در بخش صنعت، نیروگاهی و خانگی نیز افزایش یافت، همچنین ایران تقریبا جزو چند کشور برتر دنیا در توسعه گازرسانی است که خود این موضوع افزایش مصرف را به‌دنبال دارد.

مرادی در پایان گفت: حل مشکل کمبود گاز در کشور، موضوعی نیست که بتوان در کوتاه‌مدت برای آن راهکار ارائه کرد، چراکه این موضوع نیازمند اعمال راهکارهای بلندمدت است. وی اظهار کرد: برای رفع مشکلات گاز در دراز مدت باید متناسب با ذخایر کشور، افزایش تولید انجام می‌گرفت و مصرف کنترل می‌شد، اما متاسفانه به‌دلیل مشکلاتی که وجود داشت، این موضوع محقق نشد.

سخن پایانی

باوجود آنکه ایران رتبه سوم بزرگ‌ترین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان را دارد؛ باتوجه به شروع افت فشار مخازن گازی میدان پارس جنوبی و ادامه روند افزایشی مصرف، ممکن است د ر آینده با چالش جدی برای تامین گاز طبیعی مواجه شویم. این موضوع در سال‌های اخیر به‌ویژه در فصول سرد سال با افزایش تقاضای بخش خانگی برای گرمایش تشدید شده؛ به‌نحوی‌که تنها در سال ۱۳۹۸ حدود ۱۲میلیارد لیتر گازوئیل و نفت کوره باارزش بیش از ۵میلیارد دلار برای جبران کمبود گاز توسط نیروگاه‌ها سوزانده شده است. این در حالی است که ظرفیت‌های افزایش تولید انرژی در کشور وجود دارد. البته برای افزایش تولید گاز از میادین جدید به سرمایه‌ای معادل ۵۰ میلیارد دلار، سرمایه‌گذاری نیاز است که در صورت جذب این سرمایه اهداف تولیدی محقق خواهد شد. این درحالی است که برخی از کارشناسان معتقدند درغیر این صورت، پس از سال ۱۴۱۰ بروز پدیده کمبود گاز محتمل خواهد بود. از طرفی، امکان تامین چنین مبلغی از منابع داخلی وجود ندارد و به‌فرض، اگر هم بتوانیم چنین مبلغی را تامین کنیم، به فناوری، تجهیزات و دانش فنی نیاز است که حداقل امکان تامین آن از داخل و حتی در منطقه وجود ندارد. با توجه به موارد یاد شده، پیش‌بینی کاهش و حتی قطع گاز بخش‌های مختلف صنعت دور از ذهن نیست. در این صورت ممکن است با کاهش صادرات و مصرف مقادیر بیشتر نفت کوره در مقایسه با گذشته مواجه شویم. این پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد؛ در صورت بی‌توجهی و عدم‌برنامه‌ریزی و اقدام سریع، کشور با بحران جدی برای امنیت انرژی روبه‌رو خواهد شد، به‌نحوی‌که احتمال واردات این حامل انرژی یا بازگشت به دهه ماقبل ۷۰ شمسی و خرید و توزیع وسایل گرمایشی نفتی و زغالی بین مردم اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.