ایران با چالش مهمی در قالب یارانه بنزین مواجه است. رویکرد فعلی اعطای یارانه به خودروها به جای افراد منجر به افزایش مصرف بنزین و قاچاق گسترده شده است. این امر نه تنها به ناکارآمدی اقتصادی منجر شده، بلکه نابرابری در توزیع یارانه‌ها را نیز تداوم بخشیده است. به‌منظور پرداختن به این مسائل و ارتقای سیاست‌گذاری موثر، اصلاح در مکانیسم اعطای یارانه بنزین بسیار مهم است. سیاست تغییر به سمت اعطای یارانه بنزین به افراد و ایجاد بازار بورس سهمیه‌بندی بنزین موجب خواهد شد سیستم اعطای یارانه نیز عادلانه‌تر شود. سیستم موجود اعطای یارانه بنزین به خودروها مشکلات متعددی را ایجاد کرده است. اولا برای بخش بزرگی از مردم بدون خودرو که به نفع آنها نیست و در نتیجه آنها را از دریافت یارانه محروم می‌کند. علاوه بر این، به‌طور نامتناسبی به نفع افراد ثروتمندتر با چندین اتومبیل است و نابرابری را تشدید می‌کند. این سیستم معیوب همچنین توانایی دولت را برای تدوین سیاست‌های موثر مختل می‌کند.

برای رفع این چالش‌ها، اصلاح مکانیسم یارانه ضروری است. این اصلاحات مستلزم اعطای سهمیه بنزین به افراد به جای خودروها، در کنار ایجاد بازار مبادله سهمیه بنزین است. این امر شفافیت قیمت‌گذاری را ممکن می‌سازد و به بازار اجازه می‌دهد سهمیه‌ها را به‌طور موثر تخصیص دهد. دولت مسئول تخصیص سهمیه به افراد و صنعت حمل‌ونقل و در عین حال کنار گذاشتن خود از کنترل نرخ بنزین خواهد بود. اصلاحات پیشنهادی چندین مزیت دارد. نخست اینکه توزیع عادلانه یارانه‌های انرژی را با ارائه یارانه‌های سرانه تضمین می‌کند و نابرابری‌های موجود را از بین می‌برد. این تغییر منجر به یک سیستم یارانه عادلانه‌تر و فراگیرتر می‌شود. ثانیا اصلاحات پس‌انداز را تسهیل می‌کند و مصرف فردی را کاهش می‌دهد. با توانمندسازی خانوارها برای بهینه‌سازی مصرف بنزین، به‌طور مستقیم به نفع خانواده‌ها می‌شود. پس‌انداز به جای دولت به جیب مردم هدایت می‌شود و به افزایش درآمد قابل تصرف و بهبود استانداردهای زندگی کمک می‌کند. علاوه بر این، صنعت حمل‌ونقل تحت این اصلاحات حداقل تغییرات قیمتی را تجربه خواهد کرد. ایجاد یک پلتفرم مبتنی بر پیمایش، همراه با نظارت بر داده‌های صنعت حمل‌ونقل و حذف کارت‌های سوخت، داده‌های دقیق مصرف را ارائه می‌دهد. این داده‌ها می‌توانند برای بهینه‌سازی مصرف در بخش حمل‌ونقل، تشویق به انتقال به سمت خودروهای دوگانه‌سوز یا هیبریدی با مصرف سوخت کمتر بنزین مورداستفاده قرار گیرند. این سیاست جدید نه تنها وابستگی به بنزین را کاهش می‌دهد، بلکه صنعت حمل‌ونقل پایدارتر و سازگار با محیط‌زیست را نیز ارتقا می‌دهد. علاوه بر این، این اصلاحات اجرای یک سیستم تعرفه هوشمند را برای مصرف‌کنندگان بنزین بالا تسهیل می‌کند و افراد با الگوهای مصرف بیش از حد را تشویق می‌کند تا هزینه‌های خود را دوباره ارزیابی و استفاده کارآمدتر از منابع را ترویج کنند. با تعدیل هزینه‌های غیربهینه، افراد تشویق می‌شوند انتخاب‌های مسئولانه داشته باشند و به چشم‌انداز انرژی پایدارتر کمک کنند. در ادامه پیرامون اهمیت این موضوع با سه تن از کارشناسان حوزه انرژی به گفت‌وگو پرداختیم که خواهید خواند.

اعطای یارانه بنزین به هر نفر برای بهینه‌سازی مصرف

مهدی‌هاشم‌زاده، کارشناس انرژی درباره لزوم بهینه‌سازی مصرف انرژی در بخش غیرصنعتی به صمت گفت: بهینه‌سازی مصرف در بخش غیرصنعتی مستلزم اصلاحات جامع در سیستم یارانه انرژی است. موضوع فعلی در قیمت‌گذاری و توزیع یارانه‌های انرژی در سراسر زنجیره انرژی نهفته است که منجر به اختلاف قابل‌توجهی در الگوهای مصرف در بین خانوارها می‌شود. با پرداختن به این مشکل، می‌توانیم به‌طور موثر اتلاف انرژی را کاهش دهیم و مدل مصرف پایدارتری را ترویج کنیم.

وی ادامه داد: یکی از چالش‌های کلیدی که با آن روبه‌رو هستیم، نبود انگیزه‌های مناسب برای خانوارها برای بهینه‌سازی مصرف انرژی است. به‌عنوان مثال، به‌دلیل عایق‌کاری ناکارآمد در دیوارها و پنجره‌ها، مقدار قابل‌توجهی انرژی از دست می‌رود. با این حال، با اجرای سیگنال‌های نرخ انرژی می‌توانیم این وضعیت را اصلاح و خانوارها را تشویق کنیم تا شیوه‌های کارآمدتر انرژی را اتخاذ کنند. به‌طور مشابه، فقدان مشوق‌ها در طول زنجیره تولید و توزیع انرژی مانع از توسعه گواهی‌های صرفه‌جویی در مصرف انرژی و اقتصاد کلی بهینه‌سازی مصرف شده است. این مسائل بر نیاز فوری به اصلاح سیستم موجود یارانه انرژی تاکید می‌کند.

وی در زمینه تشویق مردم به بهینه‌سازی با اعطای یارانه انرژی و بنزین به نفر و کد ملی اظهار کرد: یک راه‌حل بالقوه برای رفع این چالش‌ها، اجرای یارانه‌های انرژی فردی و اعطای سهمیه به کد ملی است که در برنامه هفتم توسعه پیشنهاد شده است. با اتخاذ این رویکرد، مصرف‌کنندگان انرژی مانند مصرف‌کنندگان برق، گاز و بنزین، قیمت‌های یارانه‌ای براساس الگوی مصرف بهینه دریافت می‌کنند. علاوه بر این، به افراد بدون خودرو نیز سهمیه بنزین تعلق می‌گیرد تا اطمینان حاصل شود یارانه‌های انرژی توجیه شده و به‌طور مساوی توزیع می‌شود. این رویکرد نه‌تنها سیستم منصفانه یارانه‌های انرژی را ترویج می‌کند، بلکه مشوق افراد برای اتخاذ شیوه‌های کارآمد انرژی است. البته نرخ سوخت برای صنعت حمل‌ونقل باید در این سیستم ثابت بماند. با این حال، از طریق پایش و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها می‌توان الگوهای مصرف را در این بخش با اعطای یارانه به وسایل نقلیه درگیر در حمل‌ونقل مبتنی بر ناوبری بهینه کرد. این رویکرد هدفمند استفاده از استراتژی‌های حمل‌ونقل با انرژی کارآمدتر، کاهش مصرف کلی سوخت و اثرات زیست‌محیطی را تشویق می‌کند.

این کارشناس انرژی در پایان گفت: بهینه‌سازی مصرف در بخش خانگی نیازمند اصلاح اساسی در سیستم یارانه انرژی است. با اجرای یارانه‌های انرژی فردی و تضمین توزیع عادلانه، می‌توانیم خانوارها را تشویق کنیم تا شیوه‌های کارآمد انرژی را اتخاذ کنند. علاوه بر این، با هدف قرار دادن بخش‌های خاص مانند حمل‌ونقل می‌توان الگوهای مصرف را بهینه کرد و اثرات زیست‌محیطی را کاهش داد. پرداختن به اختلافات فعلی در مصرف انرژی و ترویج یک مدل پایدار که هم برای خانوارها و هم برای محیط‌زیست سودمند باشد، حیاتی است. از طریق این اصلاحات می‌توانیم به سمت جامعه‌ای کارآمدتر و آگاه به محیط‌زیست حرکت کنیم.

اجرای نظام جدید پلکانی مصرف بنزین

نادیا محرابی، کارشناس انرژی نیز با اشاره به وضعیت ناترازی بنزین به صمت گفت: یکی از مسائل مهم اقتصادی که سیاست‌گذاران با آن مواجه هستند، سیستم یارانه بنزین بوده که به انحرافات جدی منجر شده است. اعطای یارانه به ازای هر وسیله نقلیه به جای سرانه به این معنی است که همه شهروندان از آن سود نمی‌برند، در حالی که گروه‌های پرمصرف مبالغ نامتناسب بیشتری را به هزینه دیگران دریافت می‌کنند. این رویکرد نتوانسته انگیزه‌ای برای بهره‌وری ایجاد کند و امکان قاچاق بی‌رویه سوخت یارانه‌ای به خارج از کشور را فراهم کند. حدود ۵۰ درصد جمعیت هیچ یارانه‌ای دریافت نمی‌کنند، در حالی که مالکان چند خودرو از مزایای بیشتری برخوردارند. اصلاح مکانیسم تخصیص به فوریت موردنیاز است.

وی درباره اهمیت اعطای سهمیه بنزین به نفر به جای خودرو افزود: راه‌حل عادلانه‌تر، ارائه سهمیه بنزین برای هر فرد یا سرپرست خانوار به جای وسایل نقلیه است. ایجاد بازار مبادلات بنزین براساس سهمیه‌های فردی، سیستم قیمت‌گذاری را با نیروهای بازار هماهنگ‌تر می‌کند. دولت سهمیه‌های پایه یارانه‌ای را برای مصرف شخصی بهینه و همچنین بخش حمل‌ونقل با مجهز شدن به سیستم ناوبری و داده‌محور پیمایشی، اختصاص خواهد داد. کسانی نیز که خارج از سهمیه بهینه و صنعت حمل‌ونقل، بیش از سهمیه متعارف مصرف می‌کنند می‌توانند بنزین اضافی را از بازار مبادله با قیمت‌های بالاتر اما همچنان به‌صرفه خریداری کنند.

محرابی با اشاره به اهمیت کشف نرخ جدید در بازار مبادلات انرژی گفت: این امر مخارج کلی یارانه دولت را کاهش می‌دهد که در عوض می‌تواند از توسعه اقتصادی حمایت کند. پس‌انداز به جای هدردادن در استفاده‌های ناکارآمد، به صورت هزینه‌های مصرف شخصی کمتر به شهروندان بازگردانده می‌شود. رفتار همچنین به سمت حفاظت و کارآیی تشویق می‌شود. ساده‌سازی یارانه‌ها به این شیوه هدفمند به بی‌عدالتی‌های فعلی رسیدگی می‌کند و در عین حال هزینه‌ها را در بر می‌گیرد. این امر با حذف قیمت‌گذاری بنزین از نظر سیاسی دشوار و امکان کشف قیمت‌های مناسب در بازار مبادلات انرژی برای سطوح مختلف تقاضا، شفافیت را به ارمغان می‌آورد.

وی در زمینه وضعیت نرخ اعطای سوخت به صنعت حمل‌ونقل کشور نیز اظهار کرد: به‌طور همزمان، صنعت حمل‌ونقل به سیستمی با وسایل نقلیه دارای مانیتور GPS که تخصیص سوخت را براساس داده‌های واقعی دریافت می‌کند، تغییر خواهد کرد. حذف کارت‌های سوخت همچنین داده‌های دقیق تقاضا را برای اجرای اصلاحات سیاست هوشمند مانند مصرف سوخت بهینه از طریق هیبریدسازی ایجاد می‌کند. اعطای سهمیه بنزین به فرد باعث تقویت سیستم مدیریت انرژی عادلانه با استقبال در سراسر جامعه می‌شود و در عین حال از گروه‌های آسیب‌پذیر حمایت می‌کند. به‌طور کلی این رویکرد مبتنی بر راه‌حل‌های نوآورانه، یک جایگزین طولانی‌مدت بادوام را ارائه می‌کند که از طریق توانمندسازی فردی، تخصیص بهینه منابع، صرفه‌جویی در مصرف با اعطای یارانه بنزین به نفر، یک برد-برد را ارائه می‌دهد.

تغییر سهمیه بنزین برای جلوگیری از قاچاق

فرشاد جامع‌اصل، کارشناس انرژی نیز درباره لزوم اصلاح سازکار اعطای سهمیه بنزین به صمت گفت: اصلاح مکانیسم اعطای یارانه بنزین از خودروها به افراد گامی مهم در جهت رفع عدم‌تعادل در تقاضا و مصرف بنزین است. رویکرد فعلی یارانه بنزین برای خودروها منجر به بی‌عدالتی قابل‌توجهی شده که به نفع کسانی است که چندین وسیله نقلیه دارند و افراد بدون خودرو را حذف می‌کنند. علاوه بر این، فقدان نظارت مناسب و حاکمیت داده‌ها در صنعت حمل‌ونقل، قاچاق سوخت را تسهیل کرده است. این اصلاحات با اجرای نظام سهمیه‌بندی مبتنی بر کارت‌های بانکی یا کارت‌های ملی و ایجاد شفافیت در مصرف، دستیابی به توزیع عادلانه‌تر یارانه‌ها، جلوگیری از قاچاق سوخت و امکان اصلاح سیاست‌های قیمتی بنزین را هدف قرار داده است. این کارشناس انرژی درباره مشکلات نظام فعلی اعطای یارانه‌های بنزین به خودرو به جای نفر اظهار کرد: سیستم فعلی اعطای یارانه بنزین به خودروها، عدم‌تعادل و بی‌عدالتی قابل‌توجهی را در بین افراد ایجاد کرده است. یارانه‌ها براساس تعداد خودروهایی که در اختیار دارند، ارائه می‌شود که منجر به مزایای نامتناسب برای افرادی که دارای چندین وسیله نقلیه هستند، می‌شود. این رویکرد به نفع افراد ثروتمند و توانمند جامعه است و در عین حال از افراد بدون خودرو که ممکن است با مشکلات مالی نیز مواجه شوند، غفلت می‌کند. اعطای یارانه منحصرا به مالکان خودرو، بخش قابل‌توجهی از جمعیتی را که خودرو ندارند، مستثنا می‌کند. این امر نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی را تشدید می‌کند، زیرا این افراد قادر به دسترسی به مزایای یارانه بنزین نیستند. با تغییر مکانیسم یارانه به افراد، صرف‌نظر از مالکیت خودرو، می‌توان به رویکردی فراگیرتر و عادلانه دست یافت. وجود کارت سوخت در پمپ‌بنزین‌ها، همراه با نبود سیستم‌های نظارتی مؤثر مبتنی بر پیمایش در صنعت حمل‌ونقل، منجر به کمبود داده‌های جامع درباره مصرف سوخت شده است. این شکاف داده‌ها، تشخیص الگوهای مصرف و شناسایی خودروهایی را که ممکن است درگیر قاچاق سوخت باشند، دشوار می‌کند. سیستم فعلی نمی‌تواند اطلاعات دقیقی درباره نحوه مصرف سوخت وسایل نقلیه ارائه دهد، که مانع از اقدامات موثر حاکمیتی و کنترلی می‌شود.

وی درباره حل این مشکل و راه‌حل اعطای سهمیه‌های جدید بنزین به نفر به جای خودرو افزود: برای رسیدگی به مشکلات مرتبط با رویکرد فعلی، اصلاحات تغییر به سمت اعطای یارانه بنزین به افراد را پیشنهاد می‌کند. براساس این سیستم، به هر فرد یک سهمیه بنزین اختصاص می‌یابد که می‌تواند برای نیازهای حمل‌ونقل شخصی استفاده شود. این رویکرد تضمین می‌کند که یارانه‌ها بدون توجه به مالکیت خودرو، مستقیم بین افراد توزیع می‌شود و عدالت و فراگیری را ترویج می‌کند. برای تسهیل سیستم سهمیه‌بندی فردی، استفاده از کارت‌های بانکی یا کارت‌های ملی پیشنهاد شده است. این کارت‌ها به‌عنوان وسیله‌ای برای تخصیص و پیگیری سهمیه بنزین برای افراد عمل می‌کند. استفاده از سیستم‌های کارت موجود، شفافیت را افزایش داده و فرآیند توزیع یارانه را ساده می‌کند. با اجرای این سیستم، افراد درک روشنی از مصرف بنزین خود خواهند داشت که به مسئولیت‌پذیری بیشتر و کاهش فعالیت‌های قاچاق بالقوه کمک می‌کند. همچنین تغییر به مکانیسم یارانه مبتنی بر فرد، یارانه‌های دولتی در بخش بنزین را توجیه می‌کند. اصلاحات با اعطای مستقیم سهمیه بنزین به افراد، تضمین می‌کند که منافع یارانه‌ها به جیب مردم هدایت شود. این رویکرد با اصول رفاه اجتماعی و عدالت اقتصادی مطابقت دارد، زیرا به افراد اجازه می‌دهد مصرف بنزین خود را بهینه کرده و از صرفه‌جویی در هزینه بهره‌مند شوند.

سخن پایانی

براساس این گزارش، اصلاح سیستم یارانه بنزین ایران برای حکمرانی اقتصادی موثر ضروری است. تغییر از اعطای یارانه به خودروها به اعطای یارانه به افراد، با حمایت از ایجاد بازار بورس سهمیه‌بندی بنزین، می‌تواند چالش‌های فعلی را برطرف کند و سیستم عادلانه‌تر و بازارمحور را ارتقا دهد. چنین اصلاحاتی منجر به توزیع عادلانه یارانه‌ها، تشویق پس‌انداز و کاهش مصرف فردی، تقویت صنعت حمل‌ونقل پایدار و ارتقای استفاده مسئولانه از منابع می‌شود. با اجرای این تغییرات، ایران می‌تواند راه را برای یک چارچوب حاکمیت اقتصادی کارآمدتر و فراگیرتر هموار کند.