تامین انرژی، مانعی برای مهاجرت
پیشرفت تکنولوژی، یک فرصت منحصر به فرد برای ایجاد جوامع روستایی و عشایری با امکانات جدید بدون دخالت در شیوه زندگی فراهم می‌کند.
در همین راستا، سال‌هاست وزارت نیرو به موضوع انرژی‌های تجدیدپذیر برای روستاها و عشایر ورود کرده تا روزهای روشن و خوبی را برای این قشر مولد فراهم کند. تامین انرژی موردنیاز روستاییان و عشایر از وظایف دولت و از حق‌وحقوق قطعی آنهاست. صمت به‌مناسبت روز روستا و عشایر به بررسی کم‌وکیف طرح استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در بین روستاییان و ترویج استفاده از پنل‌های خورشیدی در بین عشایر پرداخته است که در ادامه می‌خوانید.
موفقیت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، نیازمند مدیریت یکپارچه روستایی
فرهاد عزیزپور، دانشیار دانشگاه خوارزمی در پاسخ به این پرسش که استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر چه نقشی در توسعه روستاها دارد به صمت گفت: پایداری الگوی زیست روستایی به تعامل آن با محیط طبیعی- بوم‌شناختی برمی‌گردد. به‌عبارت دیگر، رفع نیازها و تقاضاهای روستاییان در دو حوزه زیست و فعالیت، وابستگی تام به توان و ظرفیت این محیط دارد. به‌عنوان مثال، پوشش گیاهی یکی از این توان‌هاست که روستاییان برای رفع نیاز سوخت و تامین علوفه دام از آن استفاده می‌کنند. اگر این بهره‌برداری‌ها متناسب با ظرفیت محیط طبیعی- بوم‌شناختی باشد، پیامد منفی به‌دنبال ندارد، اما اگر استفاده غیرمتعارف (مانند تجارت غیررسمی چوب و...) باشد، بی‌شک سبب ناپایداری محیطی و شرایط ناامن برای روستاها خواهد شد. چالشی که درحال‌حاضر روستاهای کشور با آن دست به گریبان هستند. همچنین طی سالیان گذشته زمین با تحولات زیست‌محیطی متعددی روبه‌رو بود که مهم‌ترین آن تغییر اقلیم است. این پدیده درحال‌حاضر سبب خشکسالی طولانی مدت در فضاهای مختلف از جمله روستاهای کشور شده است. این چالش در کنار ضعف مدیریت منابع آب و خاک، باعث شده فعالیت‌های وابسته به آب و خاک روستاها دچار ناپایداری شود؛ از این‌رو روستاییان نیازمند فعالیت‌های اقتصادی جایگزین هستند. بی‌شک انرژی‌های نو یکی از مهم‌ترین زمینه‌هایی است که می‌تواند پایداری محیط طبیعی-بوم‌شناختی و اقتصادی را به‌طور مستقیم و بعد اجتماعی-فرهنگی را به‌طور غیرمستقیم تضمین کرده، بستر ارتقای کیفیت زندگی در روستاهای کشور را فراهم کند.
تاکنون موفق نبوده‌ایم
عزیزپور در ادامه درباره موانعی که در مسیر حرکت به‌سوی استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر وجود دارد، اظهار کرد: ما در استفاده از انرژی‌های پاک در روستاهای کشور، موفقیت چندانی نداشته‌ایم. تحقق طرح استفاده از انرژی‌های پاک متاثر از عوامل درونی و بیرونی (نظام روستایی) است. ضعف در فرهنگ استفاده از انرژی‌های پاک، ضعف در سطح آگاهی، دانش و مهارت و روحیه محافظه‌‌کارانه روستاییان (آنها اعتقاد دارند ریسک این فعالیت‌ها بالاست.) به‌عنوان عوامل درونی و ضعف دسترسی به زیرساخت‌ها، ضعف دسترسی به تسهیلات بانکی، ناهماهنگی‌های درون‌بخشی و بین‌بخشی و ضعف نهادی به‌عنوان عوامل بیرونی مهم‌ترین موانع در این مسیر هستند. در این میان، ورود کنشگران مختلف در روستاها که به‌علت ضعف نهادی دارای وظایف موازی و بعضا متعارض هستند، سبب‌شده تشریک مساعی به‌عنوان یکی از کلیدی‌ترین مولفه‌های مشارکت دست‌اندرکاران برای موفقیت این طرح، محقق نشود.
وی ادامه داد: دولت و نهادها نگاه‌شان به این طرح تک‌بعدی و صرفا سخت‌افزاری است. این در حالی است که این طرح شامل مجموعه پروژه‌ها و فعالیت‌هایی است که باید در یک ارتباط منطقی و در قالب یک زنجیره مورد توجه قرار گیرد. به‌عبارت دیگر، باید به این طرح در قالب یک بسته اجرایی که شبکه‌ای از اقدامات را در خود دارد، توجه شود.
این استاد دانشگاه با اشاره به اقداماتی که در این زمینه در کشورمان انجام شده، اظهار کرد: در ارتباط با این موضوع، وزارت نیرو به‌عنوان یک نهاد دولتی اقداماتی را انجام داده است، اما اطلاعاتی از جزییات آنها ندارم. از سوی دیگر، نهادهای انقلابی از جمله بنیاد برکت، کمیته امداد، بنیاد علوی و بسیج سازندگی اقدامات زیادی در مناطق کمتر توسعه‌یافته و استان‌های محروم مانند سیستان و بلوچستان انجام داده‌اند. با تمام این تلاش‌ها، متاسفانه به‌دلیل نوع نگاهی که در برنامه‌ریزی و مدیریت اجرایی این طرح وجود دارد، نمی‌توان موفقیت چندانی را انتظار داشت.
توسعه تک‌بعدی نیست
عزیزپور افزود: توسعه یک مفهوم تک‌بعدی نیست. متخصصان معتقدند توسعه باید دارای ۴ ویژگی یکپارچگی، هماهنگی، فراگیری و پایداری باشد. در نتیجه، طرح استفاده از انرژی‌های پاک به‌تنهایی نمی‌تواند این ویژگی‌ها را محقق کند. به‌اعتقاد من، متاثر از اصل یکپارچگی و هماهنگی مجموعه‌ای از طرح‌ها، پروژه‌ها و فعالیت‌ها توسعه -مبتنی بر مسائل کلیدی- باید در ذیل یک برنامه منسجم مانند برنامه آبادانی و پیشرفت منظومه روستایی (تجربه حال حاضر بیناد مسکن انقلاب اسلامی) طراحی شوند؛ بنابراین برنامه‌ریزی، طراحی و اجرای طرح استفاده از انرژی‌های پاک در قابل یک برنامه موضوعی بدون درک ارتباط آن با سایر طرح‌ها، اثربخشی پایینی خواهد داشت.
توسعه پایدار وابسته به تامین انرژی
عزیزپور در پاسخ به این پرسش که بخش زیادی از توسعه پایدار در روستاها وابسته به تامین انرژی است، در این بخش چه جایگاهی داریم، گفت: ایران در کمربند خشک جهانی قرار گرفته و بیشترین روزهای آفتابی را دارد و با استفاده از این ظرفیت می‌تواند بهره‌برداری مطلوبی از انرژی خورشیدی داشته باشد تا از این طریق بتواند به پایداری روستاها کمک کند. اینکه چرا این ظرفیت موردتوجه قرار نمی‌گیرد، به سیاست‌گذاری کلان کشور در بهره‌برداری از انرژی برمی‌گردد. اگرچه بهره‌برداری از این نوع انرژی را در سیاست‌های کلان و حتی برنامه‌های میان‌مدت ۵ ساله می‌بینیم، اما سهم منابع ملی و استانی در توسعه این فعالیت در مقایسه با سایر انرژی‌های حداقل است.
مانعی برای مهاجرت
استاد دانشگاه در پاسخ به این پرسش که چه رابطه‌ای بین مهاجرت از روستا و تامین انرژی وجود دارد، اظهار کرد: تامین انرژی می‌تواند مانع از مهاجرت شود، چون بستر را برای شکل‌گیری فعالیت‌های جایگزین فراهم می‌کند. با شکل‌گیری فعالیت جدید، روستاییان به منبع جدید درآمدی در کنار سایر فعالیت‌ها دست پیدا می‌کنند که به افزایش درآمد سرانه منتهی می‌شود. به‌عبارت دیگر، تنوع فعالیتی زمینه‌ساز تعلق مکانی بیشتر به روستا می‌شود.
وی در پایان گفت: در مجموع این طرح اثر مستقیم و غیرمستقیمی بر ابعاد توسعه دارد و مشروط به در نظر گرفتن عوامل بیان شده، زمینه ارتقای کیفیت زندگی، پایداری روستاها و در نهایت، تعدیل مهاجرت را فراهم می‌کند. نکته کلیدی که لازم است دوباره مورد تاکید قرار گیرد، توجه به نگاه آمایشی و مدیریت یکپارچه به‌جای نگاه موضوعی و بخشی به انرژی‌های پاک است.
پنل‌های روشنی‌بخش
در ادامه این گزارش، با داریوش نعمت‌الهی، مدیرکل امور بهسازی و تولید سازمان عشایری ایران گفت‌وگو کردیم تا اقداماتی که دولت به‌طورخاص در ترویج استفاده از پنل‌های خورشیدی در بین عشایر انجام داده، جویا شویم.
وی در این زمینه به صمت اظهار کرد: فلسفه تامین پکیج‌های خورشیدی برای عشایر در راستای ادامه تامین سوخت فسیلی جامعه عشایری انجام شد. در برنامه دوم توسعه در راستای پیشگیری از بوته‌کنی و حفظ مراتع کشور، سوخت فسیلی موردنیاز اعم از گاز نفت و ترویج استفاده از لوازم گازسوز و جایگاه سوخت جوامع عشایری اجرا شد. این طرح تاحدودی طرح موفقی بود. با پیشرفت تکنولوژی و ظرفیت کشور در استفاده از انرژی خورشیدی با هزینه مناسب، طرح استفاده عشایر از پنل‌های خورشیدی بیشتر موردتوجه قرار گرفت. از ابتدای دهه ۸۰ این طرح شروع و در دهه ۹۰ به‌طورجدی‌تر دنبال شد. این طرح در ۴ سال اخیر به‌طورجدی‌تر از سوی وزارت نیرو سازمان امور عشایر در حال پیگیری است.
گام‌های جدی دولت
نعمت‌اللهی درباره اقدامات دولت در این زمینه گفت: در گام نخست، در استان‌ها نسبت به استفاده از انرژی‌های نو تجدیدپذیر اقدامات ترویجی را انجام دادیم و در این راستا برخی از تجهیزات موردنیاز را در اختیار عشایر قرار دادیم که البته نسبت به جمعیت آنها بسیار اندک بود. از حدود ۳ سال پیش با همکاری وزارت نیرو، مجریان برق روستایی به‌طورمتمرکز و مشترک اقدامات جدی را در تامین انرژی عشایر دنبال کردیم. از سال ۱۳۹۹ سالانه ۱۰هزار پنل خورشیدی برای تولید برق و روشنایی برای جامعه عشایری پیش‌بینی شد و از محل اعتبارات شرکت توانیر حدود ۲۰هزار دستگاه سهمیه سال ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ بود که در اختیار عشایر قرار گرفت. سال ۱۴۰۱ سهمیه ۱۰هزار تایی در نظر گرفته شد که هنوز در حال اجرا و پیگیری است. برای امسال هم سهمیه عشایر ۲۰ هزار پنل در نظر گرفته شده است.
وی در پاسخ به این پرسش که دولت در مسیر توسعه استفاده از پنل‌های خورشیدی در بین عشایر با چه موانعی مواجه بوده، اظهار کرد: یکی از مشکلات مربوط به تکنولوژی ساخت است. متاسفانه در دوره‌ای، دستگاه‌های بی‌کیفیت در دسترس بود که منجر به بروز مشکلاتی هم می‌شد. مشکل دوم مربوط به اعتباری است که اجرای طرح لازم دارد و از محل اعتبارات توانیر تامین می‌شود که به‌طبع بسیار هم محدود است.
نعمت‌الهی در پاسخ به این پرسش که چرا برخی از عشایر باوجود دریافت پنل خورشیدی از آنها استفاده نمی‌کنند، گفت: اینکه عشایر استفاده نمی‌کنند، اگر بی‌کیفیت بوده که از سال ۱۳۹۹ باکیفیت بالا به آنها عرضه شده و موضوع بی‌کیفیت بودن این پنل‌ها تاحدودی حل شده است. به هر حال، عشایر در کشور حق‌وحقوقی دارند و باید یک دستگاه تامین برق به آنها داده می‌شود. حال اگر خودشان نخواهند استفاده کنند، این موضوعی شخصی و سلیقه‌ای است. البته در ارزیابی اجرای این طرح، عشایر رضایت دارند و به‌نوعی روشنی‌بخش چادرهای آنها شده است.
مدیرکل امور بهسازی و تولید سازمان عشایری ایران در پایان تاکید کرد: بانظر به جمعیت قابل‌توجه عشایر در کشور و اینکه به‌عنوان قشری مولد تاثیر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زیادی در کلان اقتصاد دارند، باید به حق‌وحقوق آنها توجه بیشتری کنیم که در این میان، فراهم‌سازی بستر برای تامین انرژی موردنیاز آنها می‌تواند گام موثر و مهمی در این راستا باشد.
سخن پایانی
بنا بر این گزارش، اگرچه توسعه در مناطق روستایی و عشایری کشور تنها از مسیر تامین انرژی نمی‌گذرد، اما بی‌شک این موضوع می‌تواند گام مهمی در راستای توسعه این مناطق باشد. البته باید تمام ابعاد را برای تحقق توسعه و رفاه در نظر گرفت تا در نهایت وضعیت ایده‌آلی که مدنظرمان است، در مناطق روستایی و عشایری محقق شود.
