بحران جدی در سایه بی‌تدبیری
ناترازی‌ها در حوزه انرژی تهدیدی هستند که در صورت نبود مدیریت به یک بحران تبدیل خواهند شد. از این‌رو، چنانچه این بحران جدی گرفته نشود، واردات گاز یا بازگشت به دهه ماقبل ۷۰ شمسی و خرید و توزیع وسایل گرمایشی نفتی و زغالی بین مردم اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.
زور تولید به مصرف نرسید
پارس جنوبی به عنوان بزرگ ترین میدان گازی جهان هم نتوانسته مانع از کسری گاز ایران شود. در شرایطی که هرساله نیاز گازی بازار داخلی تشدید می شود، ایران به طورمیانگین چیزی حدود ۷۰۰ میلیون مترمکعب گاز از این میدان استخراج می کند که با نیاز داخلی فاصله دارد. در سال ۱۳۹۹ وزارت نفت کسری گاز فصول سرد را در حد ۱۵۰ تا ۱۶۰ میلیون مترمکعب برآورد کرد که در سال ۱۴۰۰ به حدود ۲۰۰ میلیون مترمکعب رسید و حالا هم کسری چیزی حدود ۲۳۰ تا ۲۵۰ میلیون مترمکعب برآورد شده است.
بسیاری از مسئولان کشور به ناترازی و آثار منفی آن اذعان دارند. ناترازی گاز، تعطیلی کارخانه ها را در تابستان و زمستان به دنبال دارد. تعطیلی کارخانجات، بیکاری کارکنان، نبود تولید، نبود صادرات و ارزآوری را در پی داشته و در عمل می تواند زنجیره ای از موضوع های اقتصادی و اجتماعی را ایجاد کند. صمت در این گزارش، بحران پیش روی کشور را در رابطه با موضوع تامین گاز بررسی کرده است.
ناتوانی در تامین نیاز گازی کشور
چند روزی از فصل زمستان گذشته و دمای هوا در برخی استان های کشور به زیر صفر درجه هم رسیده، اما جریان گاز طبیعی در بخش خانگی و تجاری باوجود ناترازی، همچنان پایدار است. با این حال، تداوم این پایداری نیاز به صرفه جویی حداکثری و توجه مسئولان به تولید دارد.
در شرایطی که تا همین چند وقت پیش، مسئولان مدعی رفع بحران گاز اروپا بودند و قصد داشتند از آن به عنوان اهرم فشاری در مذاکرات برجام استفاده کنند، حال به نظر می رسد بحران گاز ایران ممکن است زمینه ساز شرایطی شود که ایران را به یک واردکننده گاز از خارج بدل کند.
کشوری که بیشترین منابع نفت و دومین منابع گازی جهان و البته بزرگ ترین میدان گازی جهان را در اختیار دارد، به طوررسمی اعلام کرده که نزدیک به ۲۴۰ میلیارد دلار سرمایه نیاز است تا مانع از قرار گرفتن ایران در شرایطی شویم که واردکننده گاز نشود. شواهد حاکی از آن است که کشور این روزها حتی از تامین گاز بازار داخلی خود نیز ناتوان شده و با مشکلات زیادی مواجه است.
زنگ خطر بحران انرژی در کشور، مدت ها است که به گوش می رسد و تاکنون اقدام موثری برای حفظ و نگهداری از انرژی های حیاتی کشور انجام نگرفته است. باید به روزی فکر کرد که هیچ گازی در کشور وجود ندارد؛ همین بحث در سایر حامل های انرژی نیز مطرح است. استفاده از گاز برای صنایع و مصارف خانگی سال ها است که در دسترس است و این دسترسی با نرخ مناسب به دست مصرف کننده داخلی می رسد، از این جهت مصرف انرژی در ایران با چالش مواجه است، چرا که سوءمصرف گاز در کشور باوجود ناتوانی بخش نفت و گاز برای استخراج، ذخیره و توسعه میادین و ذخایر زیرزمینی گاز نوعی ناترازی را برای کشور رقم زده است.
بحران گاز یک واقعیت تلخ است!
سعید میرترابی، کارشناس حوزه انرژی در رابطه با بحران گازی کشور، به صمت گفت: مشکلاتی که در حوزه انرژی به ویژه تامین گاز در زمستان امسال پیش آمده، یک واقعیت تلخ است، چرا که دولت قبلی با تهیه سند تراز انرژی برای سال های بعد این اخطار و هشدار را داده بود که تامین گاز به یک بحران جدی تبدیل خواهد شد. متاسفانه هیچ دولتی بعد از انقلاب به صورت بنیادی و اساسی موضوع انرژی را در یک برنامه درازمدت تدوین نکرده و برای حل چنین مشکلاتی راهکار مناسبی ارائه نداده است.
جایگاه ایران در رتبه بندی جهانی گاز طبیعی چشمگیر است. ایران دومین ذخایر گازی جهان پس از روسیه را در اختیار دارد. به عبارت دیگر، ذخایر گازی ایران ۳۰ درصد بیشتر از قطر، ۵ برابر بیشتر از امریکا و ۲۳ برابر نروژ است، اما در سال های اخیر مصرف فزاینده و غیربهینه انرژی و محدودیت های جدی در تولید و عرضه گازی، ناترازی در این بخش را به یک موضوع بحرانی تبدیل کرده است.
وی در ادامه تصریح کرد: قبل از شدت تحریم ها، سرمایه گذاری های خوبی برای افزایش تولید نفت و گاز در کشور انجام شد و به دلیل بالا بودن سطح منابع گازی کشور نه تنها در بحث تامین گاز در داخل مشکل خاصی وجود نداشت، بلکه صادرات وارد فاز جدیدی شده بود؛ اما در حال حاضر شرایط طوری رقم خورده که رشد مصرف بسیار بیشتر از رشد عرضه و ناترازی چندساله ای را رقم زده است، در نتیجه این موضوع مشکلاتی زیادی در تولید برق در تابستان و تولید گرمایش در فصل زمستان پدید آورده است.
ضرورت برنامه ریزی برای زیرساخت ها
میرترابی عنوان کرد: بحران پیش آمده یک معادله مشخصی دارد که نیاز به برنامه ریزی و تقویت زیرساخت های موجود در حوزه تولید انرژی را طلب می کند، وگرنه در سیاست های اخیر که منجر به تعطیلی ادارات و مدارس شده، آینده نگری خاصی دیده نمی شود و این تدابیر برای حل مشکل گاز کاری از پیش نمی برد و تنها به پاک کردن صورت مسئله می انجامد. به نظر می رسد مسئولان برای برون رفت از این بحران، باید از قبل تصمیمات شجاعانه و مدبرانه می گرفتند و دولت ها جدی تر به این موضوع ورود می کردند، چرا که بخش انرژی در ایران بسیار ناکارآمد مدیریت شده است.
وی بیان کرد: دولت برای حل این معضلات باید یک سری از هزینه ها را متقبل شود و با فرهنگ سازی صحیح، الگوی مصرف را اصلاح کند تا این ناترازی تولید و مصرف انرژی به سمت تعادل برود. اگر چنین اتفاقاتی رخ ندهد، نمی شود به آینده خوش بین بود و این چالش ها روزبه روز شدت بیشتری خواهند گرفت.
رقیب جدی ایران در صادرات انرژی
میرترابی خاطرنشان کرد: روسیه که پیش بینی می شد در شرایط بحران گازی به یاری ایران بیاید، متاسفانه کاری از پیش نبرد و تنها در راستای منافع خود گام برداشت، چرا که تاکنون رویکرد این کشور در این حوزه انحصارگرایانه بوده و علاقه ای به ورود ایران به عنوان یک رقیب به بازار گاز اروپا ندارد.
کشور روسیه با در دست داشتن بزرگ ترین منابع گازی دنیا و در اختیار داشتن زیرساخت های مناسب، مشکلی در تامین انرژی ندارد، اما انتظار می رفت با از دست رفتن مشتری های غربی برای روسیه، این کشور تعامل بیشتری در حوزه انرژی با ایران داشته باشد که در عمل این اتفاق رخ نداد و همکاری هایی که بتواند ما را از این بحران جدی در امان نگه دارد، از سوی این کشور دیده نشده است.
این کارشناس انرژی در ادامه به صمت گفت: موضوع همکاری ایران و روسیه پیش تر از جایی شروع شد که 2 کشور به علت تحریم های غرب با محدودیت هایی روبه رو شدند، از این رو زمزمه افزایش همکاری های دوجانبه با این کشور قوت بیشتری گرفت، اما همکاری که آمار و ارقام مشخصی داشته باشد، تاکنون تجسم پیدا نکرده است، همچنین یکی دیگر از مواردی که باعث شده تا همکاری گازی ایران و روسیه چشمگیر نباشد، بحث نحوه انتقال گاز از روسیه به ایران است.
در غرب خزر، مسیر خط لوله تاریخی صادرات ایران به شوروی (قاضی محمد ـ آستارا) محل اتصال ایران به روسیه از طریق آذربایجان قرار دارد که این خط با ظرفیت اولیه ۱۰ میلیارد مترمکعب احداث شده و اکنون کمتر از ۲۰ درصد ظرفیت آن قابل استفاده است که افزایش حجم عملیاتی این خط نیاز به تعمیر و بازسازی دارد.
در حال حاضر روسیه همکاری های خوبی با کشور ترکیه در زمینه انتقال گاز دارد و دلیل این موضوع این است که ترکیه کشور عرضه کننده گاز نیست و یک کشور ترانزیتی برای انتقال گاز روسیه به کشورهای دیگر محسوب می شود و از همین حیث خطری برای بازارهای گازی روسیه به حساب نمی آید.
صرفه جویی؛ کلیدواژه ای مهم
محمدعلی خطیبی، کارشناس انرژی به صمت گفت: در فصل سرد سال، میزان مصرف داخلی در کشور افزایش پیدا می کند و این موضوع جدیدی نیست و اگر بخواهیم توان صادراتی را افزایش دهیم، در داخل با مشکلات کمبود گاز مواجه می شویم. از این رو، در فصل سرد امکان تمرکز بر بحث صادرات گاز وجود ندارد. در چنین شرایطی یا باید میزان تولید را افزایش دهیم یا با همین میزان تولید، صرفه جویی داشته باشیم. باتوجه به صرفه جویی که انجام می گیرد، از آن مقدار مازاد باقیمانده، می توان حجم صادرات را تا حدی افزایش داد. اگر این ۲ مورد انجام نگیرد، در بحث صادرات، با مشکلات مواجه خواهیم شد.
وی در ادامه گفت: باید بپذیریم که در مصارف داخلی، وابستگی شدیدی به گاز داریم. اصلی ترین وابستگی ما در بحث انرژی، موضوع گاز است. اگر بخواهیم وابستگی به گاز را تغییر دهیم، نیاز به یک زیرساخت اساسی داریم و زیرساخت های فعلی باید اصلاح شوند. با به وجود آوردن زیرساخت های مناسب می توان انرژی های دیگری را نیز، وارد سبد مصرف کرد که با این اقدام، وابستگی به گاز کمتر خواهد شد.بنابراین به مرور زمان، انرژی های دیگری را می توان جایگزین گاز کرد. همان طور که گفته شد، چنانچه میزان تولید گاز در کشور افزایش پیدا کند، ما می توانیم حجم بیشتری را صادر کنیم و با کشورهای صادرکننده وارد رقابت شویم.
صرفه جویی، امری بسیار مهم است
این کارشناس در ادامه بیان کرد: به اصلاح الگوی مصرف باید توجه ویژه ای داشته باشیم، زیرا صرفه جویی امری بسیار مهم است. کشورهای صادرکننده گاز، بحث صرفه جویی و الگوی مصرف را در کشور رعایت می کنند. اگر این امر در کشور ما نیز رعایت و جلوی مصرف بی رویه گاز گرفته شود، مقدار حجمی را که به صورت مازاد باقی می ماند، می توان به میزان گاز صادراتی افزود و در این صورت، میزان صادرات هم افزایش می یابد. خطیبی در پایان به صمت گفت: گازی که در حال مصرف بی رویه آن هستیم، ممکن است در آینده ای نه چندان دور، تمام و این زندگی آسوده برمبنای گاز برای ما سخت و طاقت فرسا شود. به این فکر کنید که همین فردا دیگر گاز تمام شده است و شما وابستگی شدید به این انرژی دارید،در آن صورت چه اقدامی انجام خواهید داد؟
سخن پایانی
باوجود آنکه ایران رتبه سوم بزرگ ترین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان را دارد، اما باتوجه به شروع افت فشار مخازن گازی میدان پارس جنوبی و ادامه روند افزایشی مصرف، چالش جدی برای تامین گاز طبیعی در آینده بسیار نزدیک وجود خواهد داشت. این موضوع در سال های اخیر به ویژه در فصول سرد سال با افزایش تقاضای بخش خانگی برای گرمایش تشدید شده است؛ به نحوی که تنها در سال ۱۳۹۸ ، حدود ۱۲ میلیارد لیتر گازوئیل و نفت کوره با ارزش بیش از ۵ میلیارد دلار برای جبران کمبود گاز توسط نیروگاه ها سوزانده شده است.
امسال نیز باوجود کاهش و گاهی قطع گاز بخش های مختلف صنعت و در مواقعی کاهش صادرات و مصرف مقادیر بیشتر نفت کوره در مقایسه با گذشته، اعمال خاموشی در صنایع و بخش های خانگی و تجاری محتمل است. این آمار نشان می دهد در صورت بی توجهی و نداشتن برنامه ریزی و اقدام سریع، کشور با بحران جدی برای امنیت انرژی روبه رو خواهد شد؛ به نحوی که واردات این حامل انرژی یا بازگشت به دهه ماقبل ۷۰ شمسی و خرید و توزیع وسایل گرمایشی نفتی و زغالی بین مردم اجتناب ناپذیر خواهد بود.
ناترازی تولید و مصرف گاز تا سال ۱۴۲۰ ادامه خواهد یافت. رشد مصرف گاز که پس از نهضت گازرسانی به تمام شهرها و روستاها و حتی صنایع کوچک و بزرگ انجام گرفته بود؛ به یک باره به سد تشدید تحریم ها خورد و با نبود سرمایه گذاری برای توسعه میدان های گازی ایران، شرایط به نقطه ای رسیده که دومین دارنده ذخایر گاز یعنی ایران، در روزهای سرد سال، شاید مجبور به واردات حجم عظیمی از گاز طبیعی باشد. به باور مقامات دولتی، پایان این ناترازی ۱۴۲۰ است؛ البته اگر رویکرد سیاست گذار اصلاح شود. در غیر این صورت، ایران این ناترازی را تا سال ۱۴۳۰ و ۱۴۴۰ نیز به همراه خود خواهد داشت.
