تاسیس کتابخانه مجلس به دست ارباب کیخسرو شاهرخ

مرتضی قلی‌خان هدایت (صنیع‌الدوله) که با عنوان نخستین رئیس مجلس شورای ملی ایران شناخته می‌شود، در سال ۱۲۳۵ خورشیدی در تهران به دنیا آمد و پسر دوم میرزا علی‌قلی خان هدایت (مخبرالدوله) بود. مرتضی قلی‌خان برای تحصیل به آلمان اعزام شد و پس از بازگشت به ایران، در جنبش مشروطه نقش مهمی ایفا کرد؛ و در سال ۱۲۸۵ خورشیدی به عنوان نخستین رئیس مجلس شورای ملی انتخاب شد. شکل‌گیری کتابخانه مجلس مربوط به زمانی است که مرتضی قلی‌خان هدایت، در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی دستور خرید چندین جلد کتاب حقوق اساسی را صادر کرد. هفت سال بعد در سال ۱۳۰۲ ارباب کیخسرو شاهرخ کتابخانه مجلس را تاسیس کرد.

ارباب کیخسرو شاهرخ که از دوره دوم مجلس شورای ملی کارپردازی و ریاست امور اداری را بر عهده داشت، به تأسیس کتابخانه مبادرت ورزید و با خرید و دریافت کتب اهدایی اشخاص، نخستین گام مهم در برپایی کتابخانه را برداشت. همچنین ارباب کیخسرو در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی با سفر به آلمان برای خرید لوازم چاپ، موجبات راه‌اندازی چاپخانه مجلس نیز را فراهم نمود.

او از دوره دوم مجلس شورای ملی به عنوان نماینده زرتشتیان انتخاب شد و تا پایان عمرش این سمت را بر عهده داشت.

 او در 11 دوره مجلس نماینده زرتشتیان بود. همچنین کیخسرو از سال ۱۲۹۵ مدیریت شرکت تلفن ایران را بر عهده گرفت و در توسعه سیستم تلفن تهران تلاش کرد.

از نقیب‌زاده مشایخ تا فخری راستکار

بعد از مرگ ارباب کیخسرو، عبدالحمید نقیب‌زاده مشایخ (۱۳۰۲-۱۳۰۵)، مدیر موقت و نماینده ارباب کیخسرو شاهرخ که در توسعه و مدیریت کتابخانه مجلس نقش اساسی داشت، حدود دو سال به عنوان سرپرست موقت منصوب شد و پس از آن یوسف اعتصامی آشتیانی ملقب به اعتصام‌الملک، از سال ۱۳۰۵ تا ۱۳۱۶مدیریت این مرکز را برعهده گرفت.

یوسف اعتصامی در اواخر دهه ۱۲۷۰ نخستین چاپخانه حروفی تبریز را تأسیس کرد. او همچنین مجله بهار را در سال ۱۲۸۹ بنیان‌گذاری کرد که در دو دوره منتشر شد و به یکی از مهم‌ترین مجلات فرهنگی آن دوره تبدیل شد. او در دوره دوم مجلس شورای ملی به عنوان نماینده تبریز و در دوره سوم به عنوان نماینده تهران انتخاب شد و از دی ۱۳۰۵ عهده‌دار ریاست کتابخانه گردید. در دوره ۱۱ ساله ریاست یوسف اعتصامی، دو جلد فهرست کتاب‌ها و نسخ خطی کتابخانه به همت وی تنظیم و چاپ شد.

ریاست کتابخانه مجلس از ۱۰ دی ۱۳۱۶ تا ۱۳۳۹ به ابراهیم شریفی واگذار شد و در این دوره، برای نخستین بار اعتباری برای هزینه‌های فنی از قبیل تهیه فهرست کتب خطی، فیش‌های کتاب‌های چاپی و خرید کتاب، در بودجه مجلس شورای ملی منظور گردید. در دوران تصدی ۲۳ ساله وی در کتابخانه مجلس، کتاب‌های خطی و چاپی بسیاری به مجموعه افزوده شد.

در دوره ریاست شریفی، ‌تقی تفضلی دانش‌آموخته دکتری حقوق از دانشگاه سوربن فرانسه به عنوان معاون وی از سال ۱۳۱۸ کار خود را در مجلس آغاز کرد و پس از ابراهیم شریفی، ریاست کتابخانه را برعهده گرفت و تا سال ۱۳۴۶ در این سمت باقی ماند. در زمان ۷ سالۀ ریاست وی، بودجه کتابخانه افزایش یافت و ساختمان فعلی کتابخانه به بهره‌برداری رسید.

سپس فخری راستکار فرزند حبیب‌الله راستکار (اسعدالسلطنه) دارای فوق لیسانس ادبیات و کتابداری از دانشگاه تهران به عنوان نخستین زن در تاریخ کتابخانه مجلس بر مسند ریاست تکیه زد و از سال ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۲ در این سمت فعالیت کرد.

او در سال ۱۳۱۷ در نخستین کلاس کتابداری که به ابتکار وزارت فرهنگ تشکیل شده بود، شرکت کرد و در سال ۱۳۳۳ در دومین کلاس کتابداری که دانشکده ادبیات دانشگاه تهران با همکاری یونسکو تشکیل داده بود، حضور یافت. او در سال ۱۳۱۹ با سمت کارمند فنی در کتابخانه مجلس مشغول به کار شد و پس از سال‌ها تجربه، در سال ۱۳۴۷ ریاست کتابخانه را برعهده گرفت. در دوران ریاست او، تلاش‌هایی برای توسعه و سازماندهی کتابخانه انجام شد. او به عنوان نخستین شرکت‌کننده کلاس کتابداری در ایران، نقش مهمی در پیشرفت کتابداری در ایران داشت. فخری راستکار به عنوان یک چهره پیشگام در زمینه کتابداری شناخته می‌شود و در توسعه کتابخانه مجلس نقش مهمی ایفا کرد.

آغاز مدرنیزاسیون و توسعه زیرساخت‌های کتابخانه

محمد شهدادی (۱۳۵۲-۱۳۵۴) در دوران ریاست خود در کتابخانه مجلس، نقش مهمی در احیای کار عکاسی و فیلمبرداری در این نهاد ایفا کرد. از تحولات مهم در زمان وی، ایجاد واحد میکروفیلم و به کار افتادن دستگاه‌های چاپ بود. او همچنین تلاش کرد تا دستگاه‌های چاپ در کتابخانه به کار افتاده و به کار خود ادامه دهند. در دوران مدیریتش، تلاش‌های قابل توجهی برای مدرنیزاسیون و توسعه زیرساخت‌های کتابخانه انجام داد. او به عنوان یک چهره مهم در تاریخ کتابخانه مجلس که در پیشرفت این نهاد فرهنگی و پژوهشی نقش داشت، شناخته می‌شود.

عبدالحسین حائری به عنوان یک فهرست نگار و نسخه پژوه برجسته از سال ۱۳۵۴ تا ۱۳۷۴ ریاست کتابخانه مجلس را برعهده داشت که در این بازه ۱۷ جلد فهرست نسخ خطی کتابخانه مجلس تدوین شد. همچنین او نظریه «بازنویسی تاریخ علم بر اساس بازنویسی فهارس نسخ خطی» را ارائه کرد که جایزه‌های جهانی را برایش به ارمغان آورد. حائری در تدوین لغتنامه دهخدا نیز همکاری کرد و چهار جلد از حرف «ز» آن را نوشت.

پس از او غلامرضا فدایی عراقی از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۷ ریاست کتابخانه مجلس شورای اسلامی را بر عهده داشت. در زمان ریاست دوساله وی، اساسنامه کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به تصویب مجلس رسید و رشد و توسعه کتابخانه سرعت بیشتری یافت.

سید محمدعلی احمدی ابهری نیز از سال ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۶ ریاست کتابخانه مجلس شورای اسلامی را بر عهده داشت و در دوران ریاست او، کتابخانه مجلس به عنوان یک مرکز مهم برای اطلاع‌رسانی و پشتیبانی از فعالیت‌های تحقیقاتی نمایندگان مجلس شناخته شد. ابهری بر اهمیت استفاده از نیروهای متخصص و با تجربه در کتابخانه تاکید کرد تا از هرج و مرج در مدیریت جلوگیری شود. او در توسعه و سازماندهی کتابخانه نقش داشت و تلاش کرد تا این نهاد به یک مرکز فرهنگی و پژوهشی مهم تبدیل شود. ابهری بر لزوم استفاده از بودجه مطابق با اساسنامه کتابخانه تأکید کرد تا از انحراف از وظایف اصلی جلوگیری شود. همچنین او بر اهمیت تربیت و پرورش نیروهای متخصص در کتابخانه تاکید داشت و معتقد بود که مدیران باید با استفاده از نیروهای موجود، برنامه‌ریزی موثر انجام دهند.

در این دوره، کتابخانه به تجهیزات جدید مانند رایانه، اینترنت، دستگاه‌های اسکن و مجهز شد. از دیگر اقدامات دوره وی، راه‌اندازی مرکز پژوهشی کتابخانه، راه‌اندازی وب‌سایت، انتشار دو مجله «پیام بهارستان» و «نامه بهارستان» و گسترش ارتباطات بین‌المللی بود. او به مدت ۹ سال در این سمت فعالیت کرد و پس از آن نیز به عنوان مشاور ارشد در دوره ریاست محمد رجبی در کتابخانه مجلس حضور داشت.

از تاسیس طرح جامع بهارستان تا دیجیتال‌سازی کتب سنگی

احمد جلالی فارغ‌التحصیل فلسفه از دانشگاه آکسفورد (۱۳۸۶-۱۳۸۷) مدیر بعدی این مرکز بود. او که به عنوان سفیر و نماینده دائم ایران در یونسکو از سال ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۵ و دوباره از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ فعالیت کرده بود، در دوران سفارت خود در یونسکو، نقش مهمی در ثبت پنج اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو داشت. احمد جلالی پس از بازگشت از یونسکو، به ریاست کتابخانه مجلس منصوب شد. در دوره ریاست وی، تلاش‌هایی به منظور تدوین طرح جامع بهارستان شامل تأسیسات اداری، مسکونی و ساختمان جدید کتابخانه مجلس با همکاری شهرداری تهران صورت گرفت.

در دوره ریاست رسول جعفریان (۱۳۸۷-۱۳۹۱)، تاریخ‌پژوه و نویسنده برجسته حوزه تاریخ اسلام و ایران، اقدامات مهمی مانند ایجاد فضای باز برای پژوهشگران، تهیه نسخه‌های دیجیتالی از نشریات مهم و صدها نسخه خطی منحصر به فرد در کتابخانه مجلس انجام شد.

 همین‌طور دیجیتال‌سازی منابع خطی و سنگی‌- سربی، تصحیح، بازخوانی و انتشار میراث اسنادی و مکتوب و خرید کتاب و مبادلات کتابخانه‌ای به اوج خود رسید و برای نخستین بار تصاویر دیجیتالی منابع در وب سایت کتابخانه به‌طور رایگان در اختیار پژوهشگران قرار گرفت. در این دوره، به انتشار نشریات توجه بسیار ویژه‌ای شد و به‌ویژه نشریه «پیام بهارستان» همراه با ویژه‌نامه‌های موضوعی، با تعداد مقالات و صفحات بسیار، در زمان مقرر منتشر شد.

انتشار دو مجله دیگر نیز به نام‌های «اسناد بهارستان» و «مطبوعات بهارستان» آغاز شد. او همچنین در تأسیس نشریات تخصصی و کارسپاری به جوانان تلاش کرد.

محمد رجبی دوانی نیز در سال ۱۳۹۱ به ریاست کتابخانه مجلس منصوب شد و تا سال ۱۳۹۴ در این سمت باقی ماند. در دوران ریاست او این نهاد به یک مرکز مهم برای تحقیقات تاریخی و فرهنگی تبدیل شد. از جمله اقدامات مهم او در دوران ریاستش بر کتابخانه مجلس، می‌توان به شرکت در نمایشگاه‌های خارجی و توسعه روابط بین‌المللی با سایر مراکز فرهنگی از طریق امضای تفاهمنامه‌ها، جایابی و انتقال موزه چاپ و مرمّت تابلوهای موجود در موزه مجلس اشاره کرد.

محمدرضا مجیدی از سال ۱۳۹۴ به عنوان رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی منصوب شد و پس از انتصاب، برنامه‌هایی برای توسعه و سازماندهی کتابخانه اعلام کرد. در این دوره، روند دیجیتال‌سازی منابع و ارتباط با کتابخانه‌های پارلمانی به‌منظور تبادل تجارب و اطلاعات ادامه یافت.

سیدعلی عماد از سال ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹ بر کرسی ریاست این مرکز تکیه زد و در این دوره چارت سازمانی تغییر کرد و تعدادی آئین‌نامه اداری تدوین شد.

غلامرضا قاسمیان از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۳ به عنوان رئیس کتابخانه، فعالیت کرد و در دوران ریاست او بر کتابخانه مجلس، بر استفاده از فناوری‌های جدید و کارآمدسازی خدمات کتابخانه تاکید شد. در این دوره با هدف احیای مجدد جایگاه پارلمانی کتابخانه و نیز تحقق دیدگاه رئیس مجلس شورای اسلامی به منظور مردمی‌سازی، هوشمندسازی، شفاف‌سازی و کارآمدسازی نهاد کتابخانه مجلس، اقداماتی در زمینه رف‌خوانی، فهرست‌نویسی، ساماندهی مخازن کتب و اسناد و سرعت بخشی در دیجیتال‌سازی منابع، ایجاد سامانه کتابخانه مجازی مجلس با نام «باغ میراث بهارستان»، ایجاد سامانه بازدید مجازی از موزه مجلس، تغییر در رویکردهای علمی- پژوهشی و برگزاری نشست‌های تخصصی به منظور تبادل افکار بین نخبگان حوزوی و دانشگاهی و هم‌اندیشی در حوزه مسائل کلان و مهم کشور صورت گرفت.

از سال ۱۴۰۳ غلامرضا قاسمیان جای خود را به مسعود معینی‌پور داد، که اکنون ریاست این کتابخانه را به عهده دارد. او بر بازسازی جایگاه اعتبار و مرجعیت کتابخانه تاکید دارد و معتقد است که ارتباط نخبگان جامعه با کتابخانه باید بازسازی شود.