خرمای بم ناجی می‌خواهد
بم، شهری در شرق استان کرمان، به عنوان یکی از قطب‌های اصلی تولید خرما در ایران و خاورمیانه شناخته می‌شود. نخلستان‌های گسترده این منطقه نه تنها نقش حیاتی در اقتصاد محلی ایفا می‌کنند، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی مردم این دیار را تشکیل می‌دهند.
با این حال، در سال‌های اخیر، پدیده «خشکیدگی خوشه‌های خرما» به معضلی جدی تبدیل شده و حیات نخلستان‌ها و معیشت هزاران خانواده را تهدید می‌کند. این گزارش به بررسی ابعاد این بحران، علل آن و تلاش‌های علمی- عملی برای مهار آن می‌پردازد.
بم؛ نگین نخلستان‌های ایران
بم با دارا بودن بیش از ۴۰ هزار هکتار نخلستان و تولید سالانه حدود ۱۰۰ هزار تن خرما، سهم قابل توجهی در تامین خرمای کشور و صادرات جهانی دارد. ارقامی مانند مضافتی، ربی و هلیله از بم، به دلیل کیفیت بالا و طعم بی نظیر، در بازارهای بین‌المللی شناخته‌شده هستند.
نخلداران این منطقه قرن‌هاست که با تکیه بر دانش بومی و سیستم‌های آبیاری قنات، کشت خرما را مدیریت می‌کنند؛ اما تغییرات اقلیمی، افزایش دما و شیوع آفات در دهه اخیر، چالش‌های بی‌سابقه‌ای را به وجود آورده؛ این در حالی است که اقتصاد مردم بم تک‌قطبی شده و معیشت بسیاری از آنها بر مبنای تولید خرما می‌گذرد و هر گونه خسارت به خرما مردم را با مشکل مواجه می‌کند.
بررسی ابعاد خشکیدگی خوشه‌های خرما
خشکیدگی خوشه‌های خرما عارضه‌ای است که در آن خوشه‌های میوه پیش از رسیدن، به طور ناگهانی خشک شده و از بین می‌روند و این پدیده به‌ویژه در ماه‌های گرم سال رخ می‌دهد.
این مسئله علل چندگانه ای دارد که سحر محمد تقی‌زاده، کارشناس گیاه‌شناسی در گفت‌وگو با مهر در این خصوص می‌گوید: افزایش دمای هوا به بالای ۴۵ درجه سانتیگراد، باعث سوختگی بافت‌های حساس خوشه و اختلال در فرآیند فتوسنتز می‌شود.
وی می‌افزاید: کاهش منابع آب زیرزمینی و افزایش شوری خاک به دلیل خشکسالی‌های ممتد، مقاومت نخل‌ها را کاهش داده است. همچنین فعالیت آفاتی مانند سوسک شاخک بلند خرما و قارچ‌های عامل پوسیدگی، خسارت را تشدید می‌کند.
وی با اشاره به تغییرات اقلیمی در شرق کرمان می‌گوید: وزش بادهای داغ و افزایش روزهای گرم و افزایش حداکثر دمای هوا در ایام تابستان بزرگ‌ترین مشکل است، ضمن اینکه خشک شدن منابع آبی محلی رطوبت را نیز به شدت کاهش داده است.
تقی‌زاده عنوان می‌کند: بر اساس آمار خشکیدگی خوشه‌ها سالانه موجب نابودی ۳۰ تا ۵۰ درصد از محصول نخلستان‌های شرق کرمان می‌شود که این یعنی زیانی بالغ بر صدها میلیارد تومان تنها در منطقه بم می‌باشد.
وی می‌افزاید: پیامدهای این بحران فراتر از اقتصاد است که شامل مهاجرت نخل داران به شهرها، کاهش امنیت غذایی و تخریب اکوسیستم‌های طبیعی را نیز در پی داشته است.
پژوهش‌های علمی؛ از آزمایشگاه تا مزرعه
در سال‌های اخیر، پژوهشگران دانشگاهی، کارشناسان کشاورزی و نهادهای دولتی تلاش کرده‌اند تا راهکاری پایدار برای این معضل پیدا کنند که یکی از برجسته‌ترین این تلاش‌ها، پروژه تحقیقاتی دانشگاه شهید باهنر کرمان است که از دو سال پیش آغاز شده است.
این تیم تحقیقاتی پس از بررسی عوامل موثر در خشکیدگی، موفق به توسعه یک پلیمر محافظتی با نام «خوشه بان بیسکاو» شدند.
در اوایل فصل رشد خوشه‌ها (فروردین)، محلول رقیق‌شده روی خوشه‌ها اسپری می‌شود. این پلیمر با ایجاد یک لایه نازک روی میوه‌ها، مانع از دسترسی سریع گرما به بافت‌های حساس می‌شود و رطوبت را درون خوشه حفظ می‌کند. در ماه خرداد نیز زمانی که دمای هوا به اوج خود می‌رسد، مرحله دوم محلول پاشی انجام می‌شود. این مرحله شامل ترکیبات ضدتنش که مقاومت گیاه را افزایش می‌دهد، می‌شود و همزمان با محلول پاشی، ساقه خوشه‌ها با یک رنگ سفید ویژه پوشانده می‌شود. این رنگ با بازتابش نور خورشید، دمای ساقه را تا ۱۰ درجه سانتیگراد کاهش داده و از انتقال حرارت به میوه‌ها جلوگیری می‌کند.
نتایج آزمایش‌های میدانی
در نخلستان‌های نمونه شهرستان بم، استفاده از این روش توانسته است ۴۰ تا ۵۰ درصد از میزان خشکیدگی خوشه‌ها بکاهد. همچنین، وزن میوه‌ها در این نخلستان‌ها ۲۰ درصد افزایش یافت که نشان‌دهنده بهبود کیفیت محصول است.
هزینه اجرای این روش برای هر هکتار حدود ۱۵ میلیون تومان برآورد می‌شود، اما سود حاصل از کاهش ضایعات و افزایش تولید، این هزینه را تا ۳ برابر جبران می‌کند.
همایش آموزشی بم؛ همگرایی علم و تجربه
در راستای ترویج این نوآوری، همایش آموزشی و تخصصی مقابله با خشکیدگی خوشه خرما در بم برگزار شده است. این رویداد با حضور ۲۰۰ نخلدار، ۳۰ کارشناس کشاورزی و اساتید دانشگاهی، بستری برای انتقال دانش و تجربه بود و بسیاری از کشاورزان حاضر در همایش، از این طرح استقبال کردند.
محمد رضایی، یک نخلدار با ۳۰ سال سابقه می‌گوید: سال گذشته ۷۰ درصد محصولم را از دست دادم و اگر این روش جواب دهد، نه تنها زندگی من، بلکه آینده فرزندانم که می‌خواهند این شغل را ادامه دهند، نجات می‌یابد. وی با بیان اینکه سال‌هاست کشاورزان با مشکل خشکیدگی خوشه‌های خرما به حال خود رها شده‌اند و کسی به مشکل آنها توجه ندارد و میزان قابل توجهی از محصول از بین می‌رود؛ خواستار توجه بیشتر در زمینه رفع مشکلات ناشی از تغییرات اقلیمی در زمینه کشاورزی در شرق استان کرمان می‌شود.
محمد قربانی، کارشناس کشاورزی استان کرمان نیز در گفت‌وگو با مهر اظهار داشت: این طرح دارای مشکلاتی است و در صورت عدم حمایت از دولت از کشاورزان با مشکلات جدی مواجه خواهیم
شد. وی می‌گوید: بسیاری از نخلداران کوچک، توانایی پرداخت هزینه اولیه را ندارند، لذا پیشنهاد می‌شود تسهیلات کم‌بهره در اختیار آنها قرار گیرد. وی می‌افزاید: برخی کشاورزان سنتی به فناوری‌های جدید بی‌اعتماد هستند که برگزاری دوره‌های آموزشی در روستاها ضروری است.
قربانی، می‌افزاید: اختصاص یارانه به مواد اولیه این محلول و رنگ، می‌تواند قیمت نهایی را کاهش دهد.
سخن پایانی
خشکیدگی خوشه‌های خرما در بم به یکی از بزرگ‌ترین مشکلات مردم در این شهرستان تبدیل شده است و کشاورزان سال‌هاست چشم‌انتظار به نتیجه رسیدن تلاش پژوهشگران هستند.
خشکیدگی خوشه‌های خرما در بم، نمادی از تلاقی بحران‌های محیط زیستی و اقتصادی است، اما همکاری دانشگاهیان، نهادهای اجرایی، و خود نخلداران نشان می‌دهد که با نوآوری و مدیریت علمی می‌توان بر این چالش‌ها غلبه کرد.
