پیشگیری از حوادث دلخراش معدن
ارزیابی و مدیریت ریسک، پایش و نظارت مداوم عوامل خطر، استانداردسازی تجهیزات و مکانیزاسیون، افزایش نظارت و حمایت دولتی، اصلاحات ساختاری در بازرسی کار و ایمنی، آموزش و ارتقای دانش ایمنی، حمایت قانونی و همکاری بین‌المللی، حمایت از پروژه‌های تحقیقاتی و توسعه، بهبود فرآیندهای نظارت و تایید صلاحیت از جمله مهم‌ترین اقدامات برای پیشگیری از بروز حوادث دلخراش حوزه معدن است.
نگاهی به حادثه معدن طبس
۴۰ روز از حادثه تلخ و دلخراشی که در معدن «معدنجو»ی طبس رخ داد می‌گذرد. در نخستین ساعات از آخرین روز شهریور ۱۴۰۳، حادثه‌ای دلخراش در معدن معدنجوی طبس رخ داد که دلیل آن انفجار گاز متان در یکی از تونل‌های استخراج بود. این انفجار به دلیل تجمع گاز متان در یکی از کارگاه‌های معدن اتفاق افتاد. شواهد اولیه نشان می‌دهد که گاز متان در اثر انفجار ناشی از جرقه‌ای نامشخص آزاد شده و موج انفجار، بخش‌هایی از کارگاه استخراج را ویران کرده است.
در زمان وقوع حادثه ۷۰ کارگر در دو بلوک B و C مشغول به کار بودند که انفجار موجب ریزش آوار و انتشار گاز مونوکسیدکربن شد. این گاز مرگبار، به سرعت در تونل‌های معدن پخش شد و کارگران را دچار مسمومیت و خفگی کرد که بر اثر آن ۲۹ نفر در بلوک B و ۲۰ نفر در بلوک C جان خود را از دست دادند. همچنین ۱۷ نفر دیگر نیز مصدوم شدند که ۲ نفر از آنان در بیمارستان جان باختند. این حادثه بار دیگر ضعف‌های موجود در وضعیت ایمنی معادن زغال‌سنگ را برجسته کرد و نیاز به اصلاحات جدی در اجرای استانداردهای ایمنی را نشان داد.
وزارت تعاون پس از حادثه چه کرد؟
پس از این اتفاق دلخراش وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی اقداماتی فوری نظیر اعزام بازرسان به محل حادثه، برگزاری جلسات بررسی حادثه و بازنگری استانداردهای ایمنی معادن را آغاز کرد. همچنین برنامه‌هایی کوتاه‌مدت و بلندمدت برای اصلاحات ساختاری و ارتقای ایمنی معادن در دستور کار قرار دارد تا از بروز حوادث مشابه جلوگیری شود. به منظور بررسی دقیق و قرار گرفتن در جریان کامل حادثه، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی در نخستین روز پس از حادثه در محل معدن معدنجو حاضر شد و وعده داد که وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با استفاده از همه ظرفیت‌های قانونی، حقوقی و فنی خود برای شناسایی علت حادثه و احقاق حقوق بازماندگان و مصدومان اقدام کرده و از هیچ کوششی دریغ نمی‌کند. تحقیقات به منظور واکاوی دلایل بروز این حادثه در سطوح مختلف انجام خواهد شد.
پس از برگزاری جلسه فوق‌العاده شورای عالی حفاظت فنی در مهرماه ۱۴۰۳، برای ارتقای معیشت کارگران شاغل در معدن جلساتی با حضور جمعی از صاحب‌نظران، معاونت روابط کار و اداره کل جبران خدمت به منظور بررسی راهکارهای ارتقای معیشت کارگران شاغل در معادن و اتخاذ تصمیمات مربوطه برگزار شد و همچنان نیز ادامه دارد، زیرا بهبود شرایط اقتصادی کارگران می‌تواند تاثیر مستقیم و مثبتی بر ایمنی معادن داشته باشد.
چرا اقدامات سنوات گذشته مثمرثمر نبود؟
دستمزد مناسب و تامین نیازهای معیشتی کارگران، نه تنها انگیزه و روحیه آنان را افزایش می‌دهد، بلکه به ایجاد فرهنگ کاری ایمن‌تر و توجه بیشتر به دستورالعمل‌های ایمنی منجر می‌شود. پیگیری مستمری بازماندگان انجام و مقرر شد از طریق اداره کل تامین اجتماعی استان، احکام مستمری بازماندگان صادر شود که این کار نیز انجام شده است.
در سال‌های گذشته اقداماتی زیادی درباره جلوگیری از بروز چنین حوادث تلخی انجام شده است، اما آمار حوادث معدن و فوت معدن‌کاران نشان می‌دهد این اقدامات آن‌طور که باید به نتیجه خوبی نرسیده است. از جمله دلایلی که می‌توان در این عدم موفقیت دنبال کرد، شرایط اقتصادی و فشار برای تولید با وجود فرسودگی تجهیزات و ماشین‌آلات معدنی، فقدان ساختار یکپارچه تصمیم‌گیری در ایران، فقدان شرکت‌های متخصص و ذی‌صلاح برای ارزیابی ریسک‌های مرتبط با معادن زغال‌سنگ، کمبود نیروی متخصص و آموزش ناکافی، کمبود استانداردهای ملی اجباری در حوزه تجهیزات و ماشین‌آلات معدنی و ضعف در فرهنگ ایمنی است.
برای پیشگیری از حوادث باید چه کرد؟
برای پیشگیری از حوادثی مانند فاجعه معدن معدنجو، مجموعه‌ای جامع از اقدامات باید در چند حوزه کلیدی به‌طور دسته‌بندی‌شده اجرا شود. ارزیابی و مدیریت ریسک، پایش و نظارت مداوم عوامل خطر، استانداردسازی تجهیزات و مکانیزاسیون، افزایش نظارت و حمایت دولتی، اصلاحات ساختاری در بازرسی کار و ایمنی، آموزش و ارتقای دانش ایمنی، حمایت قانونی و همکاری بین‌المللی، حمایت از پروژه‌های تحقیقاتی و توسعه، بهبود فرآیندهای نظارت و تایید صلاحیت از جمله مهم‌ترین اقدامات در این بخش است.
چگونه آمریکا و چین حوادث معدنی را کاهش دادند؟
این آمار با آمار سال‌های نه چندان دور کشور‌های بزرگ تولیدکننده زغال‌سنگ هم مطابقت دارد؛ به گونه‌ای که کشور‌های تولیدکننده بزرگ زغال‌سنگ از جمله آمریکا و چین هم در در سال‌های نه چندان دور این حوادث را مکرر تجربه می‌کردند. در آمریکا از سال ۱۸۳۹ تا ۲۰۲۲ حدود ۷۲۶ فاجعه معدنی با تعداد کشته ۵ نفر و بیشتر رخ داده است که سهم معادن زغال‌سنگ در این فهرست بلند بالا فوق‌العاده زیاده است. اما این کشور‌ها با درس گرفتن از حوادث بزرگ معدنی شروع به اقدام کردند و با وضع قوانین و ایجاد سازمان‌های نظارتی موثر، تکرار این حوادث را کمتر کرده‌اند. به طور مثال کشور آمریکا «قانون فدرال بهداشت و ایمنی معدن زغال سنگ در سال ۱۹۶۹» را با عنوان «قانون زغال‌سنگ» تدوین و ابلاغ کرد و از سال ۱۹۷۷ سازمان ملی ایمنی و بهداشت کار معادن نیز ایجاد شد. با گسترش نظارت‌های موثر تعداد حوادث مهم معدنی در این کشور به شدت کاهش یافت به گونه‌ای که از سال ۱۹۷۷ تا ۲۰۲۲ تنها ۱۶ حادثه مهم در معادن زغال‌سنگ این کشور رخ داده و از سال ۲۰۱۰ شاهد بروز هیچ حادثه بزرگی در معادن زغال‌سنگ این کشور نبوده‌ایم. این مسیر را کشور چین هم طی کرده است.
چین به عنوان بزرگ‌ترین تولید کننده زغال‌سنگ جهان درگیر بروز حوادث بزرگ معدنی بوده است، اما این کشور نیز با ایجاد «اداره ایمنی معادن چین» و«اداره‌های ایالتی ایمنی معادن زغال‌سنگ» بهمراه وضع قوانین سختگیرانه و اعمال نظارت‌های موثر که دارای حمایت از بالاترین ارکان حزب کمونیست چین بوده است توانست روند رو به بهبود ایمنی را شروع کند و در سال‌های اخیر با وجود تولید نیمی از زغال‌سنگ جهان (۴.۶۶ میلیارد تن زغال‌سنگ در سال ۲۰۲۳) حوادث مهم زغال‌سنگ در این کشور بشدت کم شده است. این کشور از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۳ تاکنون و بصورت مکرر با درس‌آموزی و بررسی کیفیت قوانین وضع شده، قوانین مرتبط را طی چند نوبت ویرایش کرده است.
در سال جاری «کمیسیون ایمنی کاردولتی چین» با صدور اطلاعیه‌ای با عنوان « اقدامات سخت برای حوادث ایمنی تولید در معادن» در مورد «پیشگیری و مهار خسارات عمده در بخش معدن» ۸ اصل مهم را ابلاغ کرد و طی آن ادامه و ارائه مجوز جدید برای معادن قدیمی یا تازه ساخت یا بازسازی شده با ظرفیت کمتر از ۳۰۰ هزار تن در سال و معادن با ریسک‌های مهم انفجار و گازخیز را با ظرفیت ۹۰۰ هزار تن ممنوع اعلام کرد. این مسیر نشان می‌دهد ما در در همان مسیر تجربه شده کشور‌های تولیدکننده مهم زغال‌سنگ قرار داریم، تجربه آن‌ها هم مشابه تجربه ایران است، و مسیری تاریخی ایران هم در همان نقطه تاریخی تصمیم‌گیری برای انجام «تغییرات بنیادین بزرگ» قرار دارد.
سخن پایانی
طی سال‌های اخیر حوادث بزرگ زیادی در کشور رخ داده است که سهم حوادث معادن زغال‌سنگ در این فهرست مرگ، مشهور و چشمگیر است. پس از ۹ حادثه بزرگ معدن زغال‌سنگ از سال ۷۲، در شامگاه 31 شهریور بزرگ‌ترین حادثه معدنی تاریخ ایران رقم خورد و طی انفجار در معدن زغال‌سنگ معدنجوی طبس، ۵۳ معدنچی جان خود را از دست دادند. صدای ناقوس مرگ در معادن زغال‌سنگ ایران در سال‌های اخیر مکرر به صدا درآمده است و برای دوباره نشنیدن این ناقوس تلخ چه کاری باید انجام داد؟
