اقتصاد بی‌بهره نشر
آیدا فریدی -روزنامه‌نگار
سی‌وپنجمین نمایشگاه کتاب تهران ۱۹اردیبهشت در مصلای تهران با شعار «بخوانیم و بسازیم» کار خود را آغاز کرد. «سازندگی» کلیدواژه‌ای که نشان می‌دهد شعار امسال نمایشگاه کتاب بی‌توجه به شعار سال «جهش تولید با مشارکت مردم» نبوده است. روح تولید با روحیه سازندگی و مشارکت مردم از هر طیفی، استعاره‌ای است که در هر گوشه نمایشگاه کتاب امسال بر آن تاکید می‌شود. نمایشگاهی که امسال هم بی‌تاثیر از اتفاق‌های سالی که گذشت، نبود. مانند دیگر نمایشگاه‌های کتاب که هر سال به‌عنوان مهم‌ترین رویداد فرهنگی آبستن محتوای مرتبط با رویدادهای سال است، نمایشگاه امسال هم آینه‌ای از اتفاق‌های سالی که گذشت، بود. تصویر دقیق این گفته را می‌شود با قدم زدن در راهروهای شبستان مصلای تهران دریافت.
برای نگارنده که هر سال به‌واسطه ثبت تصویر سری به نمایشگاه کتاب می‌زنم، لمس این اتفاق ملموس‌تر است. تصاویری که به‌شکل گزارش تصویری ضبط می‌شوند، گویای شعار هر سال نمایشگاه، ترکیب‌بندی غرفه‌ها، آرایش و نحوه تعیین جایگاه‌های ناشران است؛ ناشرانی که در ارزیابی‌های تبلیغاتی ممتازتر از باقی ناشران هستند و بسیاری ناشران برگزیده این‌چنینی که هر سال به تعدادشان افزوده می‌شود. ناشرانی که برای نخستین‌بار با نام‌شان آشنا می‌شوید. ارزش‌گذاری‌هایی که صنعت نشر را در بخش‌های مختلف متاثر می‌کند، بخشی از آن چیزی است که نمایشگاه کتاب هر سال در حال تجربه آن است. ستادهای تبلیغاتی مشغول کارند و این بخشی جدایی‌ناپذیر از نمایشگاه کتاب است که هدف تعیین‌شده یک نمایشگاه کتاب واقعی را به هدفی دیگر معطوف و کج می‌کند. عرصه فرهنگی، عرصه جذاب و بستری حاصلخیز برای هدایت افکار است و در این مسیر چه جایی بهتر از نمایشگاه کتاب!
جدا از محتوای فرهنگی، کتابفروشان، ناشران و صنعت نشر این روزها در حال پشت‌سر گذاشتن فصول تاریخی خود هستند. از آغاز امسال، اخبار حوزه نشر بیشتر متوجه تعطیلی، بسته شدن و پیش‌بینی‌هایی بر این مبنی است. صفحات رسمی ناشران و صاحبان کتابفروشی‌ها راوی مناسبی برای به‌تصویر کشیدن این شرایط است.
مدیر کتابفروشی لارستان و یکی از فعالان باسابقه حوزه کتاب چند روز پیش در صفحه اینستاگرام خود اعلام کرده بود: «متاسفانه و در حال حاضر اضطراب‌ها و نگرانی‌های کتابفروشان بیشتر شده و مسئله بقا برای‌شان مهم‌تر است. دغدغه‌های ما کتابفروشان مستقل چیست؟» او کتابفروشی را کار سختی عنوان کرده و کتابفروشی‌های محلی و مستقل را با خطر تعطیلی مواجه دانسته است. این فعال حوزه کتاب، فروش مستقیم کتاب به‌نحوی‌که کتابفروشی‌ها دور زده می‌شوند، چاپ و فروش کتاب‌های ساختگی، زیراکسی و تقلبی دستفروشان، گرانی کتاب و افزایش هزینه‌های کتابفروشی را از مصائب کاری خود و کتابفروشان محلی می‌داند. این فعال حوزه بازار نشر فروش کتاب در کتابفروشی‌ها که برای آن مجوز گرفته‌اند را حق کتابفروشی‌ها می‌داند.
نوشته مدیر کتابفروشی لارستان با هشتگ «از کتابفروشی‌های محلی حمایت کنیم» بارها در اینستاگرام بازنشر و دیده شد و موردتوجه قرار گرفت.
صفحه اینستاگرامی و رسمی نشر مرکز نیز مسئله‌ای مشابه را در حمایت از کتابفروشی‌های محلی مطرح کرد: «فروش کتاب در کتابفروشی‌ها به‌ویژه کتابفروشی‌های کوچک و متوسط کاهش چشمگیری را نشان می‌دهد که متاسفانه می‌تواند این شغل را از حیث تناسب درآمد و هزینه، غیراقتصادی کند و به تعطیلی بکشاند. به‌همین‌دلیل نشر مرکز باوجود نیاز به تامین نقدینگی تاکنون در هیچ‌یک از نمایشگاه‌های مجازی شرکت نکرده است تا اندکی به کتابفروشی‌ها کمک کند. باید توجه کرد که تعطیلی هر کتابفروشی در هر محله و هر شهر یا هر نقطه به زیان دوستداران و مخاطبان کتاب است. این رویکرد موجب تضعیف یا حتی تعطیلی کتابفروشی‌ها و در مرحله بعدی تعطیلی و یا تضعیف موسسات پخش کتاب خواهد بود که در نهایت فعالیت بنگاه‌های نشر را با مشکل جدی مواجه خواهد کرد.
تدبیر نشر مرکز تصمیمی بود که یکی از ناشران برای حفظ کتابفروشی‌های محلی خود و تامین منافع کارکنانش گرفت. تصمیمی که منافع بلندمدت و توسعه پایدار فرهنگی را فدای سود کوتاه‌مدت نکرد.
تعطیلی فروشگاه شهر کتاب بهشتی واقع در خیابان احمدقصیر تهران خبر دیگری بود که در دومین ماه سال موسسه شهر کتاب در قالب بیانیه‌ای آن را منتشر کرد. مرکزی که محل رفت‌وآمد بسیاری از اساتید حوزه ادبیات و علاقه‌مندان به این حوزه بود. بخشی از اطلاعیه موسسه شهر کتاب درباره تعطیلی فروشگاه به موانع اقتصادی اشاره داشت که در سال‌های اخیر شهر کتاب با آن مواجه بود. موسسه‌ای که در حال حاضر نزدیک به ۹۰ شعبه در سراسر ایران دارد. علت این اتفاق از سوی موسسه افزایش اجاره‌بهای ملک عنوان شد. این مرکز فرهنگی شهر کتاب از ارکان مهم موسسه شهر کتاب بود که با استقبال بسیاری از اهالی فرهنگ روبه‌رو بود.
خبر احتمال حضور نداشتن انتشارات علمی فرهنگی در نمایشگاه کتاب امسال یکی دیگر از اخبار حوزه نشر بود که با حضور این انتشارات در سی‌وپنجمین نمایشگاه کتاب تکذیب شد. اگرچه این بنگاه انتشاراتی که از سنوات گذشته تاکنون بخشی از بدنه مهم و باارزش جامعه نشر بوده، در حال حاضر با مشکلات مدیریتی و تعطیلی چاپخانه مواجه است.
ساختار صنعت نشر، ساختار پیچیده‌ای نیست، اما ساختاری عریض و طویل و البته مهم است؛ اقتصاد نشر زنجیره‌ای است که نیازمند توجه، تخصیص اعتبار و ارزش‌گذاری صحیح است.
